Adiparva Adhyaya 139 (आदिपर्वणि अध्यायः १३९)
वैशम्पायन उवाच
श्रुत्वा पाण्डुसुतान्वीरान्बलोद्रिक्तान्महौजसः।
धृतराष्ट्रो महीपालश्चिन्तामगमदातुरः॥ 1-139-1
तत आहूय मन्त्रज्ञं राजशास्त्रार्थवित्तमम्।
कणिकं मन्त्रिणां श्रेष्ठं धृतराष्ट्रोऽब्रवीद्वचः॥ 1-139-2
धृतराष्ट्र उवाच
उत्सिक्ताः पाण्डवा नित्यं तेभ्योऽसूये द्विजोत्तम।
तत्र मे निश्चिततमं सन्धिविग्रहकारणम्।
कणिक त्वं ममाचक्ष्व करिष्ये वचनं तव॥ 1-139-3
वैशम्पायन उवाच
स प्रसन्नमनास्तेन परिपृष्टो द्विजोत्तमः।
उवाच वचनं तीक्ष्णं राजशास्त्रार्थदर्शनः[म्]।
शृणु राजन्निदं तत्र प्रोच्यमानं मयानघ॥ 1-139-4
न मेऽभ्यसूया कर्तव्या श्रुत्वैतत्कुरुसत्तम।
नित्यमुद्यतदण्डः स्यान्नित्यं विवृतपौरुषः॥ 1-139-5
अच्छिद्रश्छिद्रदर्शी स्यात्परेषां विवरानुगः।
नित्यमुद्यतदण्डाद्धि भृशमुद्विजते जनः॥ 1-139-6
तस्मात्सर्वाणि कार्याणि दण्डेनैव विधारयेत्।
नास्यच्छिद्रं परः पश्येच्छिद्रेण परमन्वियात्॥ 1-139-7
गूहेत्कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः।
नासम्यक्कृतकारी स्यादुपक्रम्य कदाचन॥ 1-139-8
कण्टको ह्यपि दुश्छिन्न आस्रावं जनयेच्चिरम्।
वधमेव प्रशंसन्ति शत्रूणामपकारिणाम्॥ 1-139-9
सुविदीर्णं सुविक्रान्तं सुयुद्धं सुपलायितम्।
आपद्यापदि काले च कुर्वीत न विचारयेत्॥ 1-139-10
नावज्ञेयो रिपुस्तात दुर्बलोऽपि कथञ्चन।
अल्पोऽप्यग्निर्वनं कृत्स्नं दहत्याश्रयसंश्रयात्॥ 1-139-11
अन्धः स्यादन्धवेलायां बाधिर्यमपि चाश्रयेत्।
कुर्यात्तृणमयं चापं शयीत मृगशायिकाम्॥ 1-139-12
सान्त्वादिभिरुपायैस्तु हन्याच्छत्रुं वशे स्थितम्।
दया न तस्मिन्कर्तव्या शरणागत इत्युत॥ 1-139-13
निरुद्विग्नो हि भवति न हताज्जायते भयम्।
हन्यादमित्रं दानेन तथा पूर्वापकारिणम्॥ 1-139-14
हन्यात्त्रीन्पञ्च सप्तेति परपक्षस्य सर्वशः।
मूलमेवादितश्छिन्द्यात्परपक्षस्य नित्यशः॥ 1-139-15
ततः सहायांस्तत्पक्षान्सर्वांश्च तदनन्तरम्।
छिन्नमूले ह्यधिष्ठाने सर्वे तज्जीविनो हताः॥ 1-139-16
कथं नु शाखास्तिष्ठेरंश्छिन्नमूले वनस्पतौ।
एकाग्रः स्यादविवृतो नित्यं विवरदर्शकः॥ 1-139-17
राजन्नित्यं सपत्नेषु नित्योद्विग्नः समाचरेत्।
अग्न्याधानेन यज्ञेन काषायेण जटाजिनैः॥ 1-139-18
लोकान्विश्वासयित्वैवं[व] ततो लुम्पेद्यथा वृकः।
अङ्कुशं शौचमित्याहुरर्थानामुपधारणे॥ 1-139-19
आनाम्य फलितां शाखां पक्वं पक्वं प्रशातयेत्।
फलार्थोऽयं समारम्भो लोके पुंसां विपश्चिताम्॥ 1-139-20
वहेदमित्रं स्कन्धेन यावत्कालस्य पर्ययः।
ततः प्रत्यागते काले भिन्द्याद्घटमिवाश्मनि॥ 1-139-21
अमित्रो न विमोक्तव्यः कृपणं बह्वपि ब्रुवन्।
कृपा न तस्मिन्कर्तव्या हन्यादेवापकारिणम्॥ 1-139-22
हन्यादमित्रं सान्त्वेन तथा दानेन वा पुनः।
तथैव भेददण्डाभ्यां सर्वोपायैः प्रशातयेत्॥ 1-139-23
धृतराष्ट्र उवाच
कथं सान्त्वेन दानेन भेदैर्दण्डेन वा पुनः।
अमित्रः शक्यते हन्तुं तन्मे ब्रूहि यथातथम्॥ 1-139-24
कणिक उवाच
शृणु राजन्यथावृत्तं वने निवसतः पुरा।
जम्बुकस्य महाराज नीतिशास्त्रार्थदर्शिनः॥ 1-139-25
अथ कश्चित्कृतप्रज्ञः शृगालः स्वार्थपण्डितः।
सखिभिर्न्यवसत्सार्धं व्याघ्राखुवृकबभ्रुभिः॥ 1-139-26
तेऽपश्यन्विपिने तस्मिन्बलिनं मृगयूथपम्।
अशक्ता ग्रहणे तस्य ततो मन्त्रममन्त्रयन्॥ 1-139-27
जम्बुक उवाच
असकृद्यतितो ह्येष हन्तुं व्याघ्र वने त्वया।
युवा वै जवसम्पन्नो बुद्धिशाली न शक्यते॥ 1-139-28
मूष[षि]कोऽस्य शयानस्य चरणौ भक्षयत्वयम्।
अ[य]थैनं भक्षितैः पादैर्व्याघ्रो गृह्णातु वै ततः॥ 1-139-29
ततो वै भक्षयिष्यामः सर्वे मुदितमानसाः।
जम्बुकस्य तु तद्वाक्यं तथा चक्रुः समाहिताः॥ 1-139-30
मूषिकाभक्षितैः पादैर्मृगं व्याघ्रोऽवधीत्तदा।
दृष्ट्वैवाचेष्टमानं तु भूमौ मृगकलेवरम्॥ 1-139-31
स्नात्वाऽऽगच्छत भद्रं वो रक्षामीत्याह जम्बुकः।
शृगालवचनात्तेऽपि गताः सर्वे नदीं ततः॥ 1-139-32
स चिन्तापरमो भूत्वा तस्थौ तत्रैव जम्बुकः।
अथाजगाम पूर्वं तु स्नात्वा व्याघ्रो महाबलः।
ददर्श जम्बुकं चैव चिन्ताकुलितमानसम्॥ 1-139-33
व्याघ्र उवाच
किं शोचसि महाप्राज्ञ त्वं नो बुद्धिमतां वरः।
अशित्वा पिशितान्यद्य विहरिष्यामहे वयम्॥ 1-139-34
जम्बुक उवाच
शृणु मे त्वं महाबाहो यद्वाक्यं मूष[षि]कोऽब्रवीत्।
धिग्बलं मृगराजस्य मयाद्यायं मृगो हतः॥ 1-139-35
मद्बाहुबलमाश्रित्य तृप्तिमद्य गमिष्यति।
गर्जमानस्य तस्यैवमतो भक्ष्यं न रोचये॥ 1-139-36
व्याघ्र उवाच
ब्रवीति यदि स ह्येवं काले ह्यस्मिन्प्रबोधितः।
स्वबाहुबलमाश्रित्य हनिष्येऽहं वनेचरान्।
खादिष्ये तत्र मांसानि इत्युक्त्वा प्रस्थितो वनम्॥ 1-139-37
एतस्मिन्नेव काले तु मूषिकोऽप्याजगाम ह।
तमागतमभिप्रेत्य शृगालोऽप्यब्रवीद्वचः॥ 1-139-38
जम्बुक उवाच
शृणु मूष[षि]क भद्रं ते नकुलो यदिहाब्रवीत्।
मृगमांसं न खादेयं गरमेतन्न रोचते॥ 1-139-39
मूष[षि]कं भक्षयिष्यामि तद्भवाननुमन्यताम्।
तच्छ्रुत्वा मूष[षि]को वाक्यं सन्त्रस्तः प्रगतो बिलम्॥ 1-139-40
ततः स्नात्वा स वै तत्र ह्या[आ]जगाम वृको नृप।
तमागतमिदं वाक्यमब्रवीज्जम्बुकस्तदा॥ 1-139-41
मृगराजो हि सङ्क्रुद्धो न ते साधु भविष्यति।
सकलत्रस्त्विहायाति कुरुष्व यदनन्तरम्॥ 1-139-42
एवं सञ्चोदितस्तेन जम्बुकेन तदा वृकः।
ततोऽवलुम्पनं कृत्वा प्रयातः पिशिताशनः॥ 1-139-43
एतस्मिन्नेव काले तु नकुलोऽप्याजगाम ह।
तमुवाच महाराज नकुलं जम्बुको वने॥ 1-139-44
स्वबाहुबलमाश्रित्य निर्जितास्तेऽन्यतो गताः।
मम दत्त्वा नियुद्धं त्वं भुङ्क्ष्व मांसं यथेप्सितम्॥ 1-139-45
नकुल उवाच
मृगराजो वृकश्चैव बुद्धिमानपि मूष[षि]कः।
निर्जिता यत्त्वया वीरास्तस्माद्वीरतरो भवान्।
न त्वयाप्युत्सहे योद्धुमित्युक्त्वा सोऽप्युपागमत्॥ 1-139-46
कणिक उवाच
एवं तेषु प्रयातेषु जम्बुको हृष्टमानसः।
खादति स्म तदा मांसमेकः सन्मन्त्रनिश्चयात्।
एवं समाचरन्नित्यं सुखमेधेत भूपतिः॥ 1-139-47
भयेन भेदयेद्भीरुं शूरमञ्जलिकर्मणा।
लुब्धमर्थप्रदानेन समं न्यूनं तथौजसा॥ 1-139-48
एवं ते कथितं राजञ्शृणु चाप्यपरं तथा।
पुत्रः सखा वा भ्राता वा पिता वा यदि वा गुरुः॥ 1-139-49
रिपुस्थानेषु वर्तन्तः[न्तो] कर्त[हन्त]व्या भूतिमिच्छता।
शपथेनाप्यरिं हन्यादर्थदानेन वा पुनः॥ 1-139-50
विषेण मायया वापि नोपेक्षेत कथञ्चन।
उभौ चेत्संशयोपेतौ श्रद्धावांस्तत्र वर्द्धते॥ 1-139-51
गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः।
उत्पथं[थ]प्रतिपन्नस्य न्याय्यं भवति शासनम्॥ 1-139-52
क्रुद्धोऽप्यक्रुद्धरूपः स्यात्स्मितपूर्वाभिभाषणः[षिता]।
न चाप्यन्यमपध्वंसेत्कदाचित्कोपसंयुतः॥ 1-139-53
प्रहरिष्यन्प्रियं ब्रूयात्प्रहरन्नपि भारत।
प्रहृत्य च कृपायीत शोचेत च रुदेत च॥ 1-139-54
आश्वासयेच्चापि परं सान्त्वधर्मार्थवृत्तिभिः।
अथास्य प्रहरेत्काले यदा विचलिते पथि॥ 1-139-55
अपि घोरापराधस्य धर्ममाश्रित्य तिष्ठतः।
स हि प्रच्छाद्यते दोषः शैलो मेघैरिवासितैः॥ 1-139-56
यः स्यादनुप्राप्तवधस्तस्यागारं प्रदीपयेत्।
अधनान्नास्तिकांश्चौरान्विषये स्वे न वासयेत्॥ 1-139-57
प्रत्युत्थानासनाद्येन सम्प्रदानेन केनचित्।
प्रतिविश्रब्धघाती स्यात्तीक्ष्णदंष्ट्रो निमग्नकः॥ 1-139-58
अशङ्कितेभ्यः शङ्केत शङ्कितेभ्यश्च सर्वशः।
अशङ्क्याद्भयमुत्पन्नमपि मूलं निकृन्तति॥ 1-139-60
न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्।
विश्वासाद्भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति॥ 1-139-61
चारः सुविहितः कार्य आत्मनश्च परस्य वा।
पाषण़्डांस्तापसादींश्च परराष्ट्रेषु योजयेत्॥ 1-139-62
उद्यानेषु विहारेषु देवतायतनेषु च।
पानागारेषु रथ्यासु सर्वतीर्थेषु चाप्यथ॥ 1-139-63
चत्वरेषु च कूपेषु पर्वतेषु वनेषु च।
समवायेषु सर्वेषु सरित्सु च विचारयेत्॥ 1-139-64
वाचा भृशं विनीतः स्याद्धृदयेन तथा क्षुरः।
स्मितपूर्वाभिभाषी स्यात्स्पृ[सृ]ष्टो रौद्रेण[द्राय] कर्मणा[णे]॥ 1-139-65
अञ्जलिः शपथः सान्त्वं शिरसा पादवन्दनम्।
आशाकरणमित्येवं कर्तव्यं भूतिमिच्छता॥ 1-139-66
सुपुष्पितः स्यादफलः फलवान्स्याद्दुरारुहः।
आमः स्यात्पक्वसङ्काशो न च जीर्येत कर्हिचित्॥ 1-139-67
त्रिवर्गे त्रिविधा पीडा ह्यनुबन्धस्तथैव च।
अनुबन्धाः शुभा ज्ञेयाः पीडास्तु परिवर्जयेत्॥ 1-139-69
धर्मं विचरतः पीडा सापि द्वाभ्यां नियच्छति।
अर्थस्स्या[र्थं चा]प्यर्थलुब्धस्य कामस्स्या[मं चा]तिप्रवर्तिनः॥ 1-139-70
अगर्वितात्मा युक्तश्च सान्त्वयुक्तोऽनसूयिता।
अवेक्षितार्थः शुद्धात्मा मन्त्रयीत द्विजैः सह॥ 1-139-71
कर्मणा येन केनैव मृदुना दारुणेन च।
उद्धरेद्दीनमात्मानं समर्थो धर्ममाचरेत्॥ 1-139-72
न संशयमनारुह्य नरो भद्राणि पश्यति।
संशयं पुनरारुह्य यदि जीवति पश्यति॥ 1-139-73
यस्य बुद्धिः परिभवेत्तमतीतेन सान्त्वयेत्।
अनागतेन दुर्बुद्धिं प्रत्युत्पन्नेन पण्डितम्॥ 1-139-74
योऽरिणा सह सन्धाय शयीत कृतकृत्यवत्।
स वृक्षाग्रे यथा सुप्तः पतितः प्रतिबुध्यते॥ 1-139-75
मन्त्रसंवरणे यत्नः सदा कार्योऽनसूयता।
आकारमभिरक्षेत चारेणाप्यनुपालितः॥ 1-139-76
नाच्छित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दारुणम्।
नाहत्वा मत्स्यघातीव प्राप्नोति महतीं श्रियम्॥ 1-139-77
कर्शितं व्याधितं क्लिन्नमपानीयमघासकम्।
परिविश्वस्तमन्दं च प्रहर्तव्यमरेर्बलम्॥ 1-139-78
नार्थिकोऽर्थिनमभ्येति कृतार्थे नास्ति सङ्गतम्।
तस्मात्सर्वाणि साध्यानि सावशेषाणि कारयेत्॥ 1-139-79
सङ्ग्रहे विग्रहे चैव यत्नः कार्योऽनसूयता।
उत्साहश्चापि यत्नेन कर्तव्यो भूतिमिच्छता॥ 1-139-80
नास्य कृत्यानि बुध्येरन्मित्राणि रिपवस्तथा।
आरब्धान्येव पश्येरन्सुपर्यवसितान्यपि॥ 1-139-81
भीतवत्संविधातव्यं यावद्भयमनागतम्।
आगतं तु भयं दृष्ट्वा प्रहर्तव्यमभीतवत्॥ 1-139-82
दण्डेनोपनतं शत्रुमनुगृह्णाति यो नरः।
स मृत्युमुपगृह्णीयाद्गर्भमश्वतरी यथा॥ 1-139-83
अनागतं हि बुध्येत यच्च कार्यं पुरः स्थितम्।
न तु बुद्धिक्षयात्किञ्चिदतिक्रामेत्प्रयोजनम्॥ 1-139-84
उत्साहश्चापि यत्नेन कर्तव्यो भूतिमिच्छता।
विभज्य देशकालौ च दैवं धर्मादयस्त्रयः॥ 1-139-85
नैःश्रेयसौ तु तौ ज्ञेयौ देशकालाविति स्थितिः।
तालवत्कुरुते मूलं बालः शत्रुरुपेक्षितः॥ 1-139-86
गहनेऽग्निरिवोत्सृष्टः क्षिप्रं सञ्जायते महान्।
अग्निं स्तोकमिवात्मानं सन्धुक्षयति यो नरः॥ 1-139-87
स वर्धमानो ग्रसते महान्तमपि सञ्चयम्।
आदावेव ददानीति प्रियं ब्रूयान्निरर्थकम्।
आशां कालवतीं दद्यात्[कुर्यात्] कालं विघ्नेन योजयेत्॥ 1-139-88
विघ्नं निमित्ततो ब्रूयान्निमित्तं वापि हेतुतः।
क्षुरो भूत्वा हरेत्प्राणान्निशितः कालसाधनः॥ 1-139-89
प्रतिच्छन्नो लोमहारी द्विषतां परिकर्तनः।
पाण्डवेषु यथान्यायमन्येषु च कुरूद्वह॥ 1-139-90
वर्तमानो न मज्जेस्त्वं तथा कृत्यं समाचर।
सर्वकल्याणसम्पन्नो विशिष्ट इति निश्चयः॥ 1-139-91
तस्मात्त्वं पाण्डुपुत्रेभ्यो रक्षात्मानं नराधिप।
भ्रातृव्या बलिनो यस्मात्पाण्डुपुत्रा नराधिप।
पश्चात्तापो यथा न स्यात्तथा नीतिर्विर्धा[धि]यताम्॥ 1-139-92
वैशम्पायन उवाच
एवमुक्त्वा सम्प्रतस्थे कणिकः स्वगृहं ततः।
धृतराष्ट्रोऽपि कौरव्यः शोकार्तः समपद्यत॥ 1-139-93
इति श्रीमहाभारते आदिपर्वणि सम्भवपर्वणि कणिकवाक्ये एकोनचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 139 ॥