76
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Adding content with reference
Line 1:
Line 1:
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
== परिचयः ॥ Introduction ==
+Consider the following examples:
+
+• नीलकमलस्य सौन्दर्यं कविहृदयम् आह्लादयति।
+
+Versus
+
+• नीलस्य कमलस्य सौन्दर्यं कवेः हदयम् आह्लादयति।
+
+• जन्मदिनस्य शुभाशयाः।
+
+Versus
+
+• जन्मनः दिनस्य शुभाः आशयाः।
+
+• रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नाः दशरथपुत्राः।
+
+Versus
+
+• रामः च लक्ष्मणः च भरतः च शत्रुघ्नः च दशरथस्य पुत्राः।
+
+What do you observe?
+
+• Two (or more) related words (सुबन्तपदानि) combine to form a single word (सुबन्तपदम्)
+
+• The single (compound) word is called समासः or समस्तपदम्
+
+• The समासः has a new meaning based on the meanings of its words
+
+• Example:
+
+• नीलं and कमलम् padas combine to form a new praatipadikam नीलकमल
+
+• नीलकमल has a new meaning (based on meanings नीलं and कमलम्)<ref name=":0">Amit Rao, Samasa - an alternate introduction, Vidyasvam.</ref>
+
== What is a समास ? ==
== What is a समास ? ==
० The process of two पदऽ combining to become one पद is called समास
० The process of two पदऽ combining to become one पद is called समास
Line 6:
Line 41:
Eg: दशरथस्य पुत्रः रामः => दशरथपुत्रः रामः दशरथपुत्र is the समस्तपद.
Eg: दशरथस्य पुत्रः रामः => दशरथपुत्रः रामः दशरथपुत्र is the समस्तपद.
−० In this example the primary meaning is राम. Primary meaning is called the प्रधानार्थः. The expansion of the समस्तपद to understand the meaning is called विग्रह-वाक्य Eg: दशरथस्य पुत्रः.
+० In this example the primary meaning is राम. Primary meaning is called the प्रधानार्थः. The expansion of the समस्तपद to understand the meaning is called विग्रह-वाक्य Eg: दशरथस्य पुत्रः.<ref name=":1">Sridhar Subbanna, Samasa, Samskritadhyayana Karyashala, Vidyasvam.</ref>
+• The समस्तपदम् has a प्रातिपदिक form like any other सुबन्त
+• The विभक्तिऽ of the पद’s are not seen in the समास (they get लोप)
+• But their effect is seen in the meaning of the samastapadam
+• The samasta praatipadikam then gets a vibhakti based on its role in the vaakya, to form a padam like any other subanta
+• Example:
+• नीलं and कमलम् padas combine to form the samaasa praatipadikam नीलकमल
+• In this sentence, it gets षष्ठीविभक्तिः to form नीलकमलस्य
+A shloka defining samaasa
+• विभक्तिलृप्यते यत्र तदर्थस्तु प्रतीयते।
+पदानां चैकपद्यं च समासः सोऽभिधीयते।।
+=>
+विभक्तिः, लुप्यते, यत्र, तदर्थः, तु, प्रतीयते।
+पदानाम्, च, ऐकपद्यम्, च, समासः, सः, अभिधीयते॥
+=>
+Where the vibhakti gets hidden, but its meaning is apparent, and where padams get merged into a single padam, that is called a samaasa.<ref name=":0" />
== Conditions to initiate a Samasa ==
== Conditions to initiate a Samasa ==
Line 21:
Line 86:
० They should have सामर्थ्य
० They should have सामर्थ्य
− ० A prescribing सूत्र
+ ० A prescribing सूत्र<ref name=":1" />
== सामर्थ्य ==
== सामर्थ्य ==
Line 40:
Line 105:
दशरथस्य पुत्रः रामः आगच्छति ।
दशरथस्य पुत्रः रामः आगच्छति ।
−दशरथपुत्रः रामः आगच्छति ।
+दशरथपुत्रः रामः आगच्छति ।<ref name=":1" />
=== सामर्थ्यं नास्ति ===
=== सामर्थ्यं नास्ति ===
Line 53:
Line 118:
It is said that
It is said that
−सापेक्षम् असमर्थम् भवति ।
+सापेक्षम् असमर्थम् भवति ।<ref name=":1" />
== समास - Process ==
== समास - Process ==
Line 68:
Line 133:
० Then विभक्ति is added to make it a सुबन्त-पद - दशरथपुत्रः
० Then विभक्ति is added to make it a सुबन्त-पद - दशरथपुत्रः
−० The first पद in the समस्तपद is called पूर्वपद , second one is called उत्तरपद .
+० The first पद in the समस्तपद is called पूर्वपद , second one is called उत्तरपद .<ref name=":1" />
== Structure of समास-विधायक-सूत्र ==
== Structure of समास-विधायक-सूत्र ==
Line 95:
Line 160:
Eg : रामः ग्रामं गतः => रामः ग्रामगतः ,
Eg : रामः ग्रामं गतः => रामः ग्रामगतः ,
−रामः फलं प्राप्तः => रामः फल्प्राप्तः
+रामः फलं प्राप्तः => रामः फल्प्राप्तः<ref name=":1" />
== Order of पूर्वपद and उत्तरपद ==
== Order of पूर्वपद and उत्तरपद ==
−० In the समस्तपद, among the two सुबन्त-पदऽ, which one should be पूर्वपद, Wwhich one should be उत्तरपद ?
+० In the समस्तपद, among the two सुबन्त-पदऽ, which one should be पूर्वपद, Which one should be उत्तरपद ?
० The one referred by प्रथमा-विभक्ति in the सूत्र will get a संज्ञा called उपसर्जन , and that having उपसर्जन-संज्ञा will becone पूर्वपद and other one will become उत्तरपद.
० The one referred by प्रथमा-विभक्ति in the सूत्र will get a संज्ञा called उपसर्जन , and that having उपसर्जन-संज्ञा will becone पूर्वपद and other one will become उत्तरपद.
Line 104:
Line 169:
० In the previous example, in the sutra, द्वितीया is in प्रथमा-विभक्ति, hence the सुबन्त - ग्रामं which is in द्वितीया-विभक्ति is referred by the word द्वितीया in the सूत्र.
० In the previous example, in the sutra, द्वितीया is in प्रथमा-विभक्ति, hence the सुबन्त - ग्रामं which is in द्वितीया-विभक्ति is referred by the word द्वितीया in the सूत्र.
−० So, ग्रामं will get the उपसर्जन-संज्ञा. Hence, ग्राम -becomes पूर्वपद in ग्रामं गतः => ग्रामगतः
+० So, ग्रामं will get the उपसर्जन-संज्ञा. Hence, ग्राम -becomes पूर्वपद in ग्रामं गतः => ग्रामगतः<ref name=":1" />
=== अभ्यास I ===
=== अभ्यास I ===
Line 131:
Line 196:
4. नरकपतितः 4. सुखापन्ना
4. नरकपतितः 4. सुखापन्ना
+
+== Classification of Samasas ==
+Q: What is the difference between नीलकमलम् and दशरथपुत्रः?
+
+A: The way the meaning combines is different.
+
+• This can be seen from the respective '''विग्रहवाक्यऽ:'''
+
+• नीलं कमलं नीलकमलम्।
+
+• दशरथस्य पुत्रः दशरथपुत्रः।
+
+• The first pada is called पूर्वपद, the second is called उत्तरपद
+
+• In नीलकमल, नील is पूर्वपद, and कमल is उत्तरपद
+
+• In दशरथपुत्र, दशरथ is पूर्वपद, and पुत्र is उत्तरपद
+
+• Samaasas are classified based on how the पूर्वपद and उत्तरपद combine to give the primary meaning of the samaasa. There are basically 4 ways:<ref name=":0" />
+{| class="wikitable"
+|+Classification of Samasa
+!Sr.no.
+!Type
+!Primary meaning
+!Name
+!Example
+|-
+|1
+|पूर्वपदप्रधान
+|Meaning of पूर्वपद
+|अव्ययीभाव
+|उपवृक्षम् = वृक्षस्य समीपम्
+|-
+|2
+|उत्तरपदप्रधान
+|Meaning of उत्तरपद
+|तत्पुरुष
+|दशरथपुत्रः = दशरथस्य पुत्रः
+|-
+|3
+|उभयपदप्रधान
+|Meaning of both पूर्व and उत्तरपदs
+|द्वन्द्व
+|रामकृष्णौ = रामः च कृष्णः च
+|-
+|4
+|अन्यपदप्रधान
+|Meaning of neither पूर्व nor उत्तरपद
+|बहुव्रीहि
+|पीताम्बरः = पीतम् अम्बरं यस्य सः
+|}
+
+== Samasa and Sandhi ==
+• Sandhi- adjoining वर्णऽ combine for smoother pronunciation
+
+• E.g. इक् + अच् => यण् + अच् (इको यणचि) - यदि + अत्र = यद्यत्र
+
+• It is a '''sound-level-merge'''
+
+• Samaasa - related सुबन्तऽ combine for compact expression
+
+• E.g. दशरथस्य पुत्रः => दशरथपुत्रः
+
+• It is a '''meaning-level-merge'''
+
+• A samaasa may involve sandhi if applicable
+
+• E.g. गणानां ईशः गणेशः (samaasa), in this गण+ईश => गणेश (अ+ई=ए, sandhi)<ref name=":0" />
== समास-विधाः ==
== समास-विधाः ==
Line 149:
Line 282:
० कु-गति-प्रादि समास
० कु-गति-प्रादि समास
−० उपपद-समास
+० उपपद-समास<ref name=":1" />
== समासान्ताः ==
== समासान्ताः ==
Line 162:
Line 295:
ऋचः अर्धम् => अर्ध+ऋच् => अर्धर्च् + अ => अर्धर्च => अर्धर्चः
ऋचः अर्धम् => अर्ध+ऋच् => अर्धर्च् + अ => अर्धर्च => अर्धर्चः
−जलस्य पन्थाः => जलपथिन् + अ => जलपथ => जलपथः
+जलस्य पन्थाः => जलपथिन् + अ => जलपथ => जलपथः<ref name=":1" />
=== ऋक्पूर्ब्धू: पथामानक्षे ===
=== ऋक्पूर्ब्धू: पथामानक्षे ===
Line 177:
Line 310:
राज्ञः धूः => राजन् धुर् अ => राजधुरा
राज्ञः धूः => राजन् धुर् अ => राजधुरा
−जलस्य पन्थाः => जलपथिन् + अ => जलपथ => जलपथः
+जलस्य पन्थाः => जलपथिन् + अ => जलपथ => जलपथः<ref name=":1" />
=== राजाहःसखिभ्यश्टच् (५-४-९१) ===
=== राजाहःसखिभ्यश्टच् (५-४-९१) ===
Line 188:
Line 321:
उत्तमं अहः => उत्तम अहन् +टच् => उत्तमाह => उत्तमाहः
उत्तमं अहः => उत्तम अहन् +टच् => उत्तमाह => उत्तमाहः
−कृष्णस्य सखा => कृष्ण सखि टच् => कृष्णसख => कृष्णसखः
+कृष्णस्य सखा => कृष्ण सखि टच् => कृष्णसख => कृष्णसखः<ref name=":1" />
=== उरःप्रभृतिभ्यः कप् (५-४-९१) ===
=== उरःप्रभृतिभ्यः कप् (५-४-९१) ===
Line 199:
Line 332:
नास्ति अर्थः यस्य सः अनर्थ कप् => अनर्थक => अनर्थकः
नास्ति अर्थः यस्य सः अनर्थ कप् => अनर्थक => अनर्थकः
−प्रियं सर्पिः यस्य सः प्रियसर्पिस् कप् => प्रियसर्पिष्कः
+प्रियं सर्पिः यस्य सः प्रियसर्पिस् कप् => प्रियसर्पिष्कः<ref name=":1" />
=== शेषाद्विभाषा (५-४-१५४) ===
=== शेषाद्विभाषा (५-४-१५४) ===
Line 210:
Line 343:
बहवः पुत्राः यस्य सः बहुपुत्रः/ बहुपुत्रकः ।
बहवः पुत्राः यस्य सः बहुपुत्रः/ बहुपुत्रकः ।
−प्रियः पन्थाः यस्य सः प्रियपथः ।
+प्रियः पन्थाः यस्य सः प्रियपथः ।<ref name=":1" />
+== Summary of the Introduction ==
+• Samaasa - a Very prominent and useful feature of Sanskrit
+• Related subantas merge into single subanta with a new meaning based on the meaning of the merging subantas, for compactness of expression
+• The vibhakti of the padams involved gets lopa to form the samaasa praatipadikam, which then gets a relevant vibhakti like any other subantapadam
+• The vigrahavaakya explains the meaning relation between the words
+• Based on the role of Poorva and Uttara padam in the new meaning, samaasas are classified 4 ways at the top level
+• पूर्वपदप्रधान - अव्ययीभाव, उत्तरपदप्रधान - तत्पुरुष,उभयपदप्रधान - द्वन्द्व, अन्यपदप्रधान - बहुव्रीहि
+• Sandhi is sound-merge, samaasa is meaning-merge. A samaasa formation may involve sandhi if applicable.<ref name=":0" />
[[Category:Vyakarana]]
[[Category:Vyakarana]]