1,214
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Created new page, compiled references, added content
Ahara (आहारः)
== Seasonal ahara ==
ऋतुविशेषवशाच्चाहारविहारसेवनप्रतिपादनार्थमृतुचर्याया आरम्भ इत्याह----
अथात ऋतुचर्याध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
(गद्यसूत्रे|२| (A.HSutra 3.2)
'''तदेतेषु''' '''ऋतुष्वेते''' '''रसा''' '''भूयसोपयोक्तव्याः,''' '''न''' '''त्वेत''' '''एवेत्यर्थः|''' '''तथा,''' '''समधातुं''' '''प्रति''' '''समे''' '''देशे''' '''चैष''' '''नियमो''' '''वेद्यः|''' '''अन्यत्र''' '''तु''' '''जाङ्गलेऽनूपे''' '''वा''' '''देशे''' '''विषमधातोश्च''' '''धातुसाम्योत्पादनार्थं''' '''देशदेहानुगुणमन्यर्तुविहितविधानमन्यस्मिन्नप्यृतावनुष्ठेयमेव| (arundatta, A H SU 3.57)'''
== Role of ahara in prevention of diseases ==
नित्यं हिताहारविहारसेवी
समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः|
दाता समः सत्यपरः क्षमावा-
नाप्तोपसेवी च भवत्यरोगः||३६| A.H SU 4.4
काले हितमितस्निग्धमधुरप्रायमाहारं… Su.Chi 24.98
== Ahara types ==
4- bhakshya, bhojya, lehya, peya (?ref)
तत्र [१] पाञ्चभौतिकस्य चतुर्विधस्य षड्रसस्य [२] द्विविधवीर्यस्याष्टविधवीर्यस्य वाऽनेकगुणस्योपयुक्तस्याहारस्य सम्यक्परिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः परमसूक्ष्मः स `रसः’ इत्युच्यते, (Su.Su.14.3)
Dalhana- पाञ्चभौतिकस्येति पृथिव्यादिभूतद्रव्यभेदेन, चतुर्विधस्येति पेयलेह्यभोज्यभक्ष्यभेदेन, षड्रसस्येति मधुरादिरसभेदेन, द्विविधवीर्यस्येति शीतोष्णवीर्यभेदेन, पक्षान्तरमाह- अष्टविधवीर्यस्य वेति शीतोष्णस्निग्धरूक्षविशदपिच्छिलमृदुतीक्ष्णभेदेन, अनेकगुणस्येति शीतादिद्रवादिगुणभेदेन विंशतिगुणस्य, उपयुक्तस्येति सम्यक्परिणतस्येत्यनेनैवोपयुक्तपदार्थस्य लब्धत्वाद्यदुपयुक्तग्रहणं करोति तत् सम्यग्योगं स्वास्थ्यवृत्तीयद्वादशविधाशनप्रविचारमपेक्ष्योपयोगं प्रापयति|
== Ahara varga ==
Dravadravya- A.H.SU 5
Ahardravya- A.H.SU 6
== Viruddha ahara ==
<nowiki>--------------------------------------------</nowiki>|
विरुद्धमपि चाहारं विद्याद्विषगरोपमम्||२९||
A.H.SU.7.29
== Pathya- Apathya ==
A.H.SU.7.40-42
== Trayopasthambha ==
A.H.SU.7.52
आहारशयनाब्रह्मचर्येर्युक्त्या प्रयोजितैः|
शरीरं धार्यते नित्यमागारमिव धारणैः||५२|
== Bhojana kala ==
भोजनस्य तु कः कालः ? इत्याह----------
प्रसृष्टे विण्मूत्रे हृदि सुविमले दोषे स्वपथगे
विशुद्धे चोद्गारे क्षुदुपगमने वातेऽनुसरति|
तथाऽग्नावुद्रिक्ते विशदकरणे देहे च सुलघौ
प्रयुञ्जीताहारं विधिनियमितं, कालः स हि मतः||५५|| (A.H.SU.8.55)
== Panchakarmas after ahara ==
Dhumapana- A.H.S.21.6- Madhyaam dhooma
== Intrauterine growth of fetus dependent on mothers ahara ==
तदेवं गर्भस्य सम्पत्तिमभिधाय यथा तस्य कुक्षौ वृद्धिः स्यात्तथा वक्ति----बीजात्मकैर्महाभूतैः सूक्ष्मैः सत्वानुगैश्च सः|
मातुश्चाहाररसजैः क्रमात्कुक्षौ विवर्द्धते||२|| A.H.Sha.1.2
== Role of ahara in causing diseases and imbalance in dosh-dhatu ==
आहारश्च विहारश्च यः स्याद्दोषगुणैः समः|
धातुभिर्विगुणो यश्च स्रोतसां स प्रदूषकः||४४|| A.H.Sha3.44
== PAnchaaharaguna ==
A.H.SHA.3.59
भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः|
पञ्चाहारगुणान्स्वान् स्वान् पार्थिवादीन् पचन्त्यनु||५९||
पञ्चभूतात्मके देहे ह्याहारः पाञ्चभौतिकः |
विपक्वः पञ्चधा सम्यग्गुणान् स्वानभिवर्धयेत् ||५२६|| (Su.Su.46.526)
== Effect or function of ahara in management of diseases ==
अनया चोक्त्या आहारः शरीरगतानां भावानां समानगुणानां गुणद्वारेण वर्द्धनहेतुः,विपरीत गुणानां च क्षयहेतुः इति प्रतिपादयति ----
यथास्वं ते च पुष्णन्ति पक्वा भूतगुणान् पृथक्|
पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांश्च देहगान्||६०|| A.H.SHA.3.60
== Ahara parinaman kala ==
A.H.SHA. 3.65-66
इदानीं परिणतिकालमाहारस्य निरुपयन्नाह ----
<nowiki>---------------------------------------</nowiki>|
केचिदाहुरहोरात्रात्षाडहादपरे, परे||६५||
मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिभिः|
<nowiki>------------------------------------------</nowiki>|६६|
== Role of Ahara in balam ==
Yuktikrut bala by ahara- A.H.SHA.3.78
युक्तिजं पुनः|
विहाराहारजनितं तथोर्जस्करयोगजम्||७८||
== Function or role of ahara in sharira vruddhi ==
कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्धयति धारयति [३] यापयति (Su.Su.14.3)
प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णौजसां च, स षट्सु रसेष्वायत्तः, रसाः पुनर्द्रव्याश्रयिणः,’ द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकनिमित्ते च क्षयवृद्धी दोषाणां साम्यं च, ब्रह्मादेरपि च लोकस्याहारः स्थित्युत्पत्तिविनाशहेतुः, आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यं वर्णेन्द्रियप्रसादश्च, तथा ह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यं…. Su.Su. 46.3
आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारकः ||६८||
आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोग्निविवर्धनः |६९| Su.Chi.24.68-69
== Prakruti and ahara matra ==
Kapha- alpa- A.H.SHA.3.101
== Annamaya deha ==
A.H.Sha. 5.48
एवं च कृत्वाऽन्नमया एव देहे सर्वे भावाः|
== Role of ahara in agni strength ==
दीप्तो यथैव स्थाणुश्च बाह्योऽग्निः सारदारुभिः|
सस्नेहैर्जायते तद्वदाहारैः कोष्ठगोऽनलः||७९|| A.H.Chi.10.79
== Anapanavidhi ==
SuSu.46.446-449
== Metal for vessel to store specific aharadravyas ==
Su.su 46.449-457
वक्ष्याम्यतः परं कृत्स्नामाहारस्योपकल्पनाम् |
घृतं कार्ष्णायसे देयं, पेया देया तु राजते ||४४९||
फलानि सर्वभक्ष्यांश्च प्रदद्याद्वै दलेषु तु |
परिशुष्कप्रदिग्धानि सौवर्णेषु प्रकल्पयेत् ||४५०||
प्रद्रवाणि रसांश्चैवं राजतेषूपहारयेत् |
कट्वराणि खडांश्चैव सर्वाञ्छैलेषु दापयेत् ||४५१||
दद्यात्ताम्रमये पात्रे सुशीतं सुशृतं पयः |
पानीयं, पानकं मद्यं मृन्मयेषु प्रदापयेत् ||४५२||
काचस्फटिकपात्रेषु शीतलेषु शुभेषु च |
दद्याद्वैदूर्यचित्रेषु रागषाडवसट्टकान् ||४५३||
एष्वाधारेषु दीयमानानामेषां हितकारित्वम्|
== Arrangement of food stuffs in a plate ==
आधारविशेषमभिधाय देशविशेषेणाहारविशेषं दर्शयन्नाह- पुरस्तादित्यादि|
पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे |
सूदः सूपौदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् ||४५४||
फलानि सर्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च |
तानि दक्षिणपार्श्वे तु भुञ्जानस्योपकल्पयेत् ||४५५||
प्रद्रवाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः |
खडान् यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पार्श्वे प्रदापयेत् ||४५६||
सर्वान् गुडविकारांश्च रागषाडवसट्टकान् |
पुरस्तात् स्थापयेत् प्राज्ञो द्वयोरपि च मध्यतः ||४५७||
== Ahara matra ==
गुरूणामर्धसौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते |
द्रवोत्तरो द्रवश्चापि न मात्रागुरुरिष्यते ||४९५|| Su.Su.46/495
== Factors that affect proper digestion of food ==
SuSu.46
अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाद्वा सन्धारणात् स्वप्नविपर्ययाच्च |
कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्तमन्नं न पाकं भजते नरस्य ||५००||
ईर्ष्याभयक्रोधपरिक्षतेन लुब्धेन शुग्दैन्यनिपीडितेन |
प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमानमन्नं न सम्यक् परिणाममेति ||५०१||
== Ahara sara and mala ==
विण्मूत्रमाहारमलः सारः प्रागीरितो रसः |५२८| S.u.su. 46.528
== Specific recipes in specific diseases ==
Shirororogas- Ghrutapura, sanyawa S.u.Ut.26
आहारश्च विधातव्यो वातपित्तविनाशनः ||३७||
मधुमस्तकसंयावघृतपूरैश्च भोजनम् |३८|
मधुमस्तकाः रवजुकाः, संयावः कण्डकघृतैश्चातुर्जातककर्पूरसुगन्धः लप्सिकेति लोके, घृतपूरः ‘घेवर’ इति प्रसिद्धः||३६-३७||
Jwara- Soups-
मुद्गान्मसुरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्ठकान् ||१५०||
आहारकाले यूषार्थं ज्वरिताय प्रदापयेत् |१५१| Su.Ut.39
== Seasonal ahara ==
ऋतुविशेषवशाच्चाहारविहारसेवनप्रतिपादनार्थमृतुचर्याया आरम्भ इत्याह----
अथात ऋतुचर्याध्यायं व्याख्यास्यामः|
इति ह स्माहुरात्रेयादयो महर्षयः|
(गद्यसूत्रे|२| (A.HSutra 3.2)
'''तदेतेषु''' '''ऋतुष्वेते''' '''रसा''' '''भूयसोपयोक्तव्याः,''' '''न''' '''त्वेत''' '''एवेत्यर्थः|''' '''तथा,''' '''समधातुं''' '''प्रति''' '''समे''' '''देशे''' '''चैष''' '''नियमो''' '''वेद्यः|''' '''अन्यत्र''' '''तु''' '''जाङ्गलेऽनूपे''' '''वा''' '''देशे''' '''विषमधातोश्च''' '''धातुसाम्योत्पादनार्थं''' '''देशदेहानुगुणमन्यर्तुविहितविधानमन्यस्मिन्नप्यृतावनुष्ठेयमेव| (arundatta, A H SU 3.57)'''
== Role of ahara in prevention of diseases ==
नित्यं हिताहारविहारसेवी
समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः|
दाता समः सत्यपरः क्षमावा-
नाप्तोपसेवी च भवत्यरोगः||३६| A.H SU 4.4
काले हितमितस्निग्धमधुरप्रायमाहारं… Su.Chi 24.98
== Ahara types ==
4- bhakshya, bhojya, lehya, peya (?ref)
तत्र [१] पाञ्चभौतिकस्य चतुर्विधस्य षड्रसस्य [२] द्विविधवीर्यस्याष्टविधवीर्यस्य वाऽनेकगुणस्योपयुक्तस्याहारस्य सम्यक्परिणतस्य यस्तेजोभूतः सारः परमसूक्ष्मः स `रसः’ इत्युच्यते, (Su.Su.14.3)
Dalhana- पाञ्चभौतिकस्येति पृथिव्यादिभूतद्रव्यभेदेन, चतुर्विधस्येति पेयलेह्यभोज्यभक्ष्यभेदेन, षड्रसस्येति मधुरादिरसभेदेन, द्विविधवीर्यस्येति शीतोष्णवीर्यभेदेन, पक्षान्तरमाह- अष्टविधवीर्यस्य वेति शीतोष्णस्निग्धरूक्षविशदपिच्छिलमृदुतीक्ष्णभेदेन, अनेकगुणस्येति शीतादिद्रवादिगुणभेदेन विंशतिगुणस्य, उपयुक्तस्येति सम्यक्परिणतस्येत्यनेनैवोपयुक्तपदार्थस्य लब्धत्वाद्यदुपयुक्तग्रहणं करोति तत् सम्यग्योगं स्वास्थ्यवृत्तीयद्वादशविधाशनप्रविचारमपेक्ष्योपयोगं प्रापयति|
== Ahara varga ==
Dravadravya- A.H.SU 5
Ahardravya- A.H.SU 6
== Viruddha ahara ==
<nowiki>--------------------------------------------</nowiki>|
विरुद्धमपि चाहारं विद्याद्विषगरोपमम्||२९||
A.H.SU.7.29
== Pathya- Apathya ==
A.H.SU.7.40-42
== Trayopasthambha ==
A.H.SU.7.52
आहारशयनाब्रह्मचर्येर्युक्त्या प्रयोजितैः|
शरीरं धार्यते नित्यमागारमिव धारणैः||५२|
== Bhojana kala ==
भोजनस्य तु कः कालः ? इत्याह----------
प्रसृष्टे विण्मूत्रे हृदि सुविमले दोषे स्वपथगे
विशुद्धे चोद्गारे क्षुदुपगमने वातेऽनुसरति|
तथाऽग्नावुद्रिक्ते विशदकरणे देहे च सुलघौ
प्रयुञ्जीताहारं विधिनियमितं, कालः स हि मतः||५५|| (A.H.SU.8.55)
== Panchakarmas after ahara ==
Dhumapana- A.H.S.21.6- Madhyaam dhooma
== Intrauterine growth of fetus dependent on mothers ahara ==
तदेवं गर्भस्य सम्पत्तिमभिधाय यथा तस्य कुक्षौ वृद्धिः स्यात्तथा वक्ति----बीजात्मकैर्महाभूतैः सूक्ष्मैः सत्वानुगैश्च सः|
मातुश्चाहाररसजैः क्रमात्कुक्षौ विवर्द्धते||२|| A.H.Sha.1.2
== Role of ahara in causing diseases and imbalance in dosh-dhatu ==
आहारश्च विहारश्च यः स्याद्दोषगुणैः समः|
धातुभिर्विगुणो यश्च स्रोतसां स प्रदूषकः||४४|| A.H.Sha3.44
== PAnchaaharaguna ==
A.H.SHA.3.59
भौमाप्याग्नेयवायव्याः पञ्चोष्माणः सनाभसाः|
पञ्चाहारगुणान्स्वान् स्वान् पार्थिवादीन् पचन्त्यनु||५९||
पञ्चभूतात्मके देहे ह्याहारः पाञ्चभौतिकः |
विपक्वः पञ्चधा सम्यग्गुणान् स्वानभिवर्धयेत् ||५२६|| (Su.Su.46.526)
== Effect or function of ahara in management of diseases ==
अनया चोक्त्या आहारः शरीरगतानां भावानां समानगुणानां गुणद्वारेण वर्द्धनहेतुः,विपरीत गुणानां च क्षयहेतुः इति प्रतिपादयति ----
यथास्वं ते च पुष्णन्ति पक्वा भूतगुणान् पृथक्|
पार्थिवाः पार्थिवानेव शेषाः शेषांश्च देहगान्||६०|| A.H.SHA.3.60
== Ahara parinaman kala ==
A.H.SHA. 3.65-66
इदानीं परिणतिकालमाहारस्य निरुपयन्नाह ----
<nowiki>---------------------------------------</nowiki>|
केचिदाहुरहोरात्रात्षाडहादपरे, परे||६५||
मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिभिः|
<nowiki>------------------------------------------</nowiki>|६६|
== Role of Ahara in balam ==
Yuktikrut bala by ahara- A.H.SHA.3.78
युक्तिजं पुनः|
विहाराहारजनितं तथोर्जस्करयोगजम्||७८||
== Function or role of ahara in sharira vruddhi ==
कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्धयति धारयति [३] यापयति (Su.Su.14.3)
प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णौजसां च, स षट्सु रसेष्वायत्तः, रसाः पुनर्द्रव्याश्रयिणः,’ द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकनिमित्ते च क्षयवृद्धी दोषाणां साम्यं च, ब्रह्मादेरपि च लोकस्याहारः स्थित्युत्पत्तिविनाशहेतुः, आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यं वर्णेन्द्रियप्रसादश्च, तथा ह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यं…. Su.Su. 46.3
आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारकः ||६८||
आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोग्निविवर्धनः |६९| Su.Chi.24.68-69
== Prakruti and ahara matra ==
Kapha- alpa- A.H.SHA.3.101
== Annamaya deha ==
A.H.Sha. 5.48
एवं च कृत्वाऽन्नमया एव देहे सर्वे भावाः|
== Role of ahara in agni strength ==
दीप्तो यथैव स्थाणुश्च बाह्योऽग्निः सारदारुभिः|
सस्नेहैर्जायते तद्वदाहारैः कोष्ठगोऽनलः||७९|| A.H.Chi.10.79
== Anapanavidhi ==
SuSu.46.446-449
== Metal for vessel to store specific aharadravyas ==
Su.su 46.449-457
वक्ष्याम्यतः परं कृत्स्नामाहारस्योपकल्पनाम् |
घृतं कार्ष्णायसे देयं, पेया देया तु राजते ||४४९||
फलानि सर्वभक्ष्यांश्च प्रदद्याद्वै दलेषु तु |
परिशुष्कप्रदिग्धानि सौवर्णेषु प्रकल्पयेत् ||४५०||
प्रद्रवाणि रसांश्चैवं राजतेषूपहारयेत् |
कट्वराणि खडांश्चैव सर्वाञ्छैलेषु दापयेत् ||४५१||
दद्यात्ताम्रमये पात्रे सुशीतं सुशृतं पयः |
पानीयं, पानकं मद्यं मृन्मयेषु प्रदापयेत् ||४५२||
काचस्फटिकपात्रेषु शीतलेषु शुभेषु च |
दद्याद्वैदूर्यचित्रेषु रागषाडवसट्टकान् ||४५३||
एष्वाधारेषु दीयमानानामेषां हितकारित्वम्|
== Arrangement of food stuffs in a plate ==
आधारविशेषमभिधाय देशविशेषेणाहारविशेषं दर्शयन्नाह- पुरस्तादित्यादि|
पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे |
सूदः सूपौदनं दद्यात् प्रदेहांश्च सुसंस्कृतान् ||४५४||
फलानि सर्वभक्ष्यांश्च परिशुष्काणि यानि च |
तानि दक्षिणपार्श्वे तु भुञ्जानस्योपकल्पयेत् ||४५५||
प्रद्रवाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः |
खडान् यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पार्श्वे प्रदापयेत् ||४५६||
सर्वान् गुडविकारांश्च रागषाडवसट्टकान् |
पुरस्तात् स्थापयेत् प्राज्ञो द्वयोरपि च मध्यतः ||४५७||
== Ahara matra ==
गुरूणामर्धसौहित्यं लघूनां तृप्तिरिष्यते |
द्रवोत्तरो द्रवश्चापि न मात्रागुरुरिष्यते ||४९५|| Su.Su.46/495
== Factors that affect proper digestion of food ==
SuSu.46
अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाद्वा सन्धारणात् स्वप्नविपर्ययाच्च |
कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्तमन्नं न पाकं भजते नरस्य ||५००||
ईर्ष्याभयक्रोधपरिक्षतेन लुब्धेन शुग्दैन्यनिपीडितेन |
प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमानमन्नं न सम्यक् परिणाममेति ||५०१||
== Ahara sara and mala ==
विण्मूत्रमाहारमलः सारः प्रागीरितो रसः |५२८| S.u.su. 46.528
== Specific recipes in specific diseases ==
Shirororogas- Ghrutapura, sanyawa S.u.Ut.26
आहारश्च विधातव्यो वातपित्तविनाशनः ||३७||
मधुमस्तकसंयावघृतपूरैश्च भोजनम् |३८|
मधुमस्तकाः रवजुकाः, संयावः कण्डकघृतैश्चातुर्जातककर्पूरसुगन्धः लप्सिकेति लोके, घृतपूरः ‘घेवर’ इति प्रसिद्धः||३६-३७||
Jwara- Soups-
मुद्गान्मसुरांश्चणकान् कुलत्थान् समकुष्ठकान् ||१५०||
आहारकाले यूषार्थं ज्वरिताय प्रदापयेत् |१५१| Su.Ut.39