Changes

Jump to navigation Jump to search
सुधार जारी
Line 5: Line 5:  
== परिचय॥ Introduction ==
 
== परिचय॥ Introduction ==
 
नगर एक ऐसा विशाल समूह है, जिसकी जीविका के प्रधान साधन उद्योग तथा व्यापार हैं। वह व्यावसायिक ग्राम से खाद्यान्न प्राप्त करता है, जबकि ग्राम उस क्षेत्र को कहते हैं, जहाँ जीविका के साधन-स्रोत प्रधान रूप से कृषि एवं कृषि उत्पाद हुआ करते हैं। वर्तमान में भी नगर वसाने की परम्परा चली आ रही है। अग्निपुराण के अनुसार नगर वसाने के लिए चार कोस, दो कोस या एक कोस तक का स्थान चुनना चाहिए तथा नगरवास्तु की पूजा करके परकोटा खिंचवा देना चाहिए।
 
नगर एक ऐसा विशाल समूह है, जिसकी जीविका के प्रधान साधन उद्योग तथा व्यापार हैं। वह व्यावसायिक ग्राम से खाद्यान्न प्राप्त करता है, जबकि ग्राम उस क्षेत्र को कहते हैं, जहाँ जीविका के साधन-स्रोत प्रधान रूप से कृषि एवं कृषि उत्पाद हुआ करते हैं। वर्तमान में भी नगर वसाने की परम्परा चली आ रही है। अग्निपुराण के अनुसार नगर वसाने के लिए चार कोस, दो कोस या एक कोस तक का स्थान चुनना चाहिए तथा नगरवास्तु की पूजा करके परकोटा खिंचवा देना चाहिए।
* नगर के पूर्व दिशा का फाटक सूर्य पद के सम्मुख
+
* नगर के पूर्व दिशा का द्वार सूर्य पद के सम्मुख
*दक्षिण दिशा का फाटक गन्धर्व पद में
+
*दक्षिण दिशा का द्वार गन्धर्व पद में
*पश्चिम दिशा का फाटक वरुण पद में
+
*पश्चिम दिशा का द्वार वरुण पद में
*उत्तर दिशा का फाटक सोम पद सम्मुख रहना चाहिये।
+
*उत्तर दिशा का द्वार सोम पद सम्मुख रहना चाहिये।
    
नगर के पूर्वी फाटक के दोनों ओर लक्ष्मी तथा कुबेर की मूर्तियों को आमने-सामने स्थापित करना चाहिये। इसके अनन्तर चारों वर्गों का वास नगर के किस-किस दिशा में होना चाहिये, इसका भी स्वरूप स्पष्ट प्राप्त होता है -<ref>शोध गंगा - इन्द्र बली मिश्रा, [https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/457712/8/08_chapter4.pdf वैदिक वाड़्मय में वास्तु-तत्त्वः एक समीक्षात्मक अध्ययन], सन २०१८, शोधकेन्द्र- काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी (पृ० १५६)।</ref><blockquote>पश्चिमे च महामात्यान्कोषपालांश्च कारुकान्। उत्तरे दण्डनाथांश्च नायक द्विज संकुलान्॥ पूर्वतः क्षत्रियान्दक्षे वैश्याञ्छूद्रांश्च पश्चिमे। दिक्षु वैद्यान्वाजिनश्च बलानि च चतुर्दिशम्॥ (अग्निपुराण)<ref>[https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D/%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%83_%E0%A5%A7%E0%A5%A6%E0%A5%AC अग्निपुराण], अध्याय-१०६, श्लोक- ११-१२।</ref></blockquote>'''भाषार्थ -''' शाला तथा अलिन्दक (बरामदा) आदि के भेद से चतुःशाला भवन दो सौ प्रकार के हो जाते हैं और उनमें से प्रत्येक के पचपन-पचपन भेद बतलाये गये हैं।
 
नगर के पूर्वी फाटक के दोनों ओर लक्ष्मी तथा कुबेर की मूर्तियों को आमने-सामने स्थापित करना चाहिये। इसके अनन्तर चारों वर्गों का वास नगर के किस-किस दिशा में होना चाहिये, इसका भी स्वरूप स्पष्ट प्राप्त होता है -<ref>शोध गंगा - इन्द्र बली मिश्रा, [https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/457712/8/08_chapter4.pdf वैदिक वाड़्मय में वास्तु-तत्त्वः एक समीक्षात्मक अध्ययन], सन २०१८, शोधकेन्द्र- काशी हिन्दू विश्वविद्यालय, वाराणसी (पृ० १५६)।</ref><blockquote>पश्चिमे च महामात्यान्कोषपालांश्च कारुकान्। उत्तरे दण्डनाथांश्च नायक द्विज संकुलान्॥ पूर्वतः क्षत्रियान्दक्षे वैश्याञ्छूद्रांश्च पश्चिमे। दिक्षु वैद्यान्वाजिनश्च बलानि च चतुर्दिशम्॥ (अग्निपुराण)<ref>[https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D/%E0%A4%85%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%83_%E0%A5%A7%E0%A5%A6%E0%A5%AC अग्निपुराण], अध्याय-१०६, श्लोक- ११-१२।</ref></blockquote>'''भाषार्थ -''' शाला तथा अलिन्दक (बरामदा) आदि के भेद से चतुःशाला भवन दो सौ प्रकार के हो जाते हैं और उनमें से प्रत्येक के पचपन-पचपन भेद बतलाये गये हैं।
Line 36: Line 36:  
*आरमोद्या, पुष्प वीथिकायें, पुरजन विहार, आदि
 
*आरमोद्या, पुष्प वीथिकायें, पुरजन विहार, आदि
   −
नगर-व्यवस्था के तीन प्रमुख अंग थे - 1. परिख (Moat), 2. प्राकार - नगर के चारों ओर बनी सुरक्षा दीवार (Rampart) 3. द्वार (Gate)।
+
नगर-व्यवस्था के तीन प्रमुख अंग थे - 1. परिख (Moat), 2. प्राकार - नगर के चारों ओर बनी सुरक्षा दीवार (Rampart) 3. द्वार (Gate)। बौद्ध जातक ग्रंथो में पत्तन (Port Town), निगम (Market Town) एवं दुर्ग (Fort) का वर्णन है।
 
  −
बौद्ध जातक ग्रंथो में पत्तन (Port Town), निगम (Market Town) एवं दुर्ग (Fort) का वर्णन है।
      
==नगर विन्यास एवं भवन निवेश॥ Nagar Vinyasa evam Bhavan Nivesh==
 
==नगर विन्यास एवं भवन निवेश॥ Nagar Vinyasa evam Bhavan Nivesh==
Line 87: Line 85:     
==सारांश॥ Summary==
 
==सारांश॥ Summary==
 +
रामायण और महाभारत में वर्णित नगर-निवेश के परिशीलन से स्पष्ट है कि वहाँ राजा, राजकुमारों, प्रधान अमात्यों, पुरोहितों और सेनानायकों के महल तो निर्मित होते ही थे, साथ ही साथ मध्यमवर्गीय नागरिकों के लिए साधारण आवास भवन थे। इन विशाल प्रासादों के अतिरिक्त विभिन्न सभागृह, स्थानक-मण्डप तथा व्यवसाय-वीथियाँ (स्वर्णकार आदि की कार्यशालाएँ) भी विद्यमान थी।<ref name=":0">डॉ० कपिलदेव द्विवेदी, [https://www.sanskrit.nic.in/books_archive/014_Vedo_Me_Vigyana_of_Dr_Kapila_Deva_Dwivedi.pdf वेदों में विज्ञान], सन २०००, विश्वभारती अनुसंधान परिषद, भदोही (पृ० १२२)।</ref>
 +
 +
राजमार्ग पक्का होना चाहिए। राजमार्ग की चौडाई नगर के अनुसार २४, २० या १६ हस्त (अर्थात ३६, ३० या २४ फीट) होनी चाहिए। समरांगणसूत्रधार के अनुसार आदर्श नगर में कम से कम २ महारथ्याएँ (बडी सडकें) भी अवश्य होनी चाहिए। इनकी चौडाई नगर के अनुसार १८, १५ या १२ फीट होनी चाहिए।<ref name=":0" />
 +
 +
* प्रत्येक यानमार्ग के दोनों ओर जंघापथ (फुटपाथ) अवश्य होने चाहिए। इनकी चौडाई ५ फीट हो।
 +
* जल-निकासी के लिए नगर में नालियों की व्यवस्था होनी चाहिए। ये नालियाँ ३ फीट या डेढ फुट चौडी हों। इनको सदा ढककर रखा जाए।
    
==उद्धरण॥ References==
 
==उद्धरण॥ References==
1,239

edits

Navigation menu