4,650
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Line 6:
Line 6: − ==व्युत्पत्तिः ॥ Etymology==+ − − Line 107:
Line 105: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 174:
Line 194: + + + +
Yajurveda (यजुर्वेदः) (view source)
Revision as of 15:21, 15 December 2021
, 15:21, 15 December 2021Adding content - to be edited
|description=Talk on Yajurveda
|description=Talk on Yajurveda
}}
}}
==परिचयः ॥ Introduction==
== परिचयः ॥ Introduction ==
Also, known as Adhvaryuveda. Has 18 Parishishtas. In the Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad, vi. 4, 33, there is a reference to the śuklāni Yajūṃṣi, ‘white or pure Yajus,’ as promulgated by Vājasaneya Yājñavalkya, whence the Vājasaneyi Saṃhītā is popularly known as the ‘White Yajurveda.’
Also, known as Adhvaryuveda. Has 18 Parishishtas. In the Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad, vi. 4, 33, there is a reference to the śuklāni Yajūṃṣi, ‘white or pure Yajus,’ as promulgated by Vājasaneya Yājñavalkya, whence the Vājasaneyi Saṃhītā is popularly known as the ‘White Yajurveda.’
यजुः, [स्] क्ली, (इज्यतेऽनेनेति । यज् + “अर्त्ति- पॄवपियजीति ।” उणा० २ । ११८ । इति उसिः ।) वेदविशेषः । इत्यमरः । १ । ६ । ३ ॥ “इज्यतेऽनेनेति यजुः । यजै ञौ देवार्च्चादानसङ्ग- कृतौ । त्रासुसिस् इति उस् ।” इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । यजुराह जैमिनिः । शेषे वा यजुः- शब्दः । शेषे ऋक्सामभिन्ने मन्त्रजाते ततश्च यन्मन्त्रजातं प्रश्लिष्य पठितं गानादिविच्छेद- रहितं तत् यजुरिति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ यजुर्व्वेदस्य षडशीतिर्भेदा भवन्ति । तत्र चरका नाम द्वादश भेदा भवन्ति । चरकाः १ आह्व- रकाः २ कठाः ३ प्राच्यकठाः ४ कपिष्ठलकठाः ५ औपमन्याः ६ आष्ठालकठाः ७ चाराय- णीयाः ८ वारायणीयाः ९ वार्त्तान्तवेयाः १० श्वेताश्वतराः ११ मैत्रायणीयाश्चेति १२ । तत्र मैत्रायणीया नाम सप्त भेदा भवन्ति । मानवाः १ दुन्दुभाः २ चैकेयाः ३ वाराहाः ४ हारिद्रवेयाः ५ श्यामाः ६ श्यामायनीया- श्चेति ७ । तेषामध्ययनमष्टौ शतम् । यजुः- महस्राण्यधीत्य शाखापारो भवति । तान्येव द्विगुणान्यधीत्य पदपारो भवति । तान्येव त्रिगु- णान्यधीत्य क्रमपारो भवति । षडङ्गान्यधीत्य षडङ्गविद्भवति । शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं च्छन्दो ज्योतिषमित्यङ्गानि । तत्र प्राच्योदीच्यां नैरृत्यां निरृत्यः । तत्र वाजसनेया नाम सप्त- दश भेदा भवन्ति । जाबालाः १ औधेघाः २ काण्वाः ३ माध्यन्दिनाः ४ शापीयाः ५ तापायनीयाः ६ कापालाः ७ पौण्ड्रवत्साः ८ आवटिकाः ९ पामावटिकाः १० पारा- शर्य्याः ११ वैधेयाः १२ वैनेयाः १३ औधेयाः १४ गालवाः १५ वैजवाः १६ कात्यायनीया- श्चेति १७ । प्रतिपदमनुपदं छन्दो भाषा धर्म्मो मीमांसा न्यायस्तर्क इत्युपाङ्गानि भवन्ति । उपज्योतिषम् १ साङ्गलक्षणम् २ प्रतिज्ञा ३ अनुवाक्यम् ४ परिसंख्या ५ चरणच्यूहम् ६ श्राद्धकल्पः ७ प्रवराध्यायश्च ८ शास्त्रम् ९ क्रतुः १० संख्या ११ अनुगमः १२ यज्ञम् १३ पाश्वानः १४ होत्रकम् १५ पशवः १५ उक्- थानि १७ कूर्म्मलक्षणम् १८ । इत्यष्टादशपरि- शिष्टानि । “द्बे सहस्रे शते न्यूने मन्त्रे वाजसनेयके । इत्युक्तं परिसंख्यातमेतत् सकलं सशुक्रियम् ॥ ग्रन्थांश्च परिसंख्यातं ब्राह्मणञ्च चतुर्गुणम् । आदावारभ्य वेदान्तं ब्रह्मव्याहृतिपूर्ब्बकम् । वेदमध्याय एतेषां होमान्ते तु समारभेत् ॥” तत्र तैत्तिरीयका नाम द्विभेदा भवन्ति । औख्याः खाण्डिकेयाश्चेति । तत्र खाण्डिकेया नाम पञ्च भेदा भवन्ति । आपस्तम्बी १ बौधा- यनी २ सत्याषाढी ३ हिरण्यकेशी ४ औधेया- श्चेति ५ । तत्र कठानान्तूपगानविशेषः । चतु- श्चत्वारिंशत्युपग्रन्थान् । “मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदस्त्रिगुणं यत्र पठ्यते । यजुर्व्वेदः स विज्ञेयोऽन्ये शाखान्तराः स्मृताः ॥” यजुर्व्वेदस्य धनुर्व्वेद उपवेदः । यजुर्व्वेदस्य भार- द्वाजगोत्रम् । रुद्रदैवत्यम् । त्रैष्टुभं छन्दः । यजु- र्व्वेदः कृशः । दीर्घः । कपाली । ताम्रवर्णः । काञ्चननयनः । आदित्यवर्णः वर्णेन । पञ्चारत्नि- मात्रः । अस्य ध्यानम् । “वन्दे रौद्रं त्रैष्टभं ताम्रवर्णं भारद्वाजं रुक्मनेत्रं कृशाङ्गम् । यजुर्व्वेदं दीर्घमादित्यवर्णं कापालीनं पञ्च चारत्निमात्रम् ॥” य इदं दैवतं रूपं गोत्रं प्रमाणं छन्दो वर्णं वर्णयति स विद्यां लभते स विद्यां लभते । जन्मजन्मनि वेदपारो भवति । जन्मजन्मनि वेदधारो भवति । अव्रतो व्रती भवति । अप्रयतः प्रयतो भवति । अब्रह्मचारी ब्रह्म- चारी भवति । जातिस्मरो जायते । इति चरणव्यूहम् ॥ (ऋक्सामभिन्नो मन्त्रविशेषः । इति केचित् ॥)
यजुः, [स्] क्ली, (इज्यतेऽनेनेति । यज् + “अर्त्ति- पॄवपियजीति ।” उणा० २ । ११८ । इति उसिः ।) वेदविशेषः । इत्यमरः । १ । ६ । ३ ॥ “इज्यतेऽनेनेति यजुः । यजै ञौ देवार्च्चादानसङ्ग- कृतौ । त्रासुसिस् इति उस् ।” इति भरतः ॥ * ॥ अपि च । यजुराह जैमिनिः । शेषे वा यजुः- शब्दः । शेषे ऋक्सामभिन्ने मन्त्रजाते ततश्च यन्मन्त्रजातं प्रश्लिष्य पठितं गानादिविच्छेद- रहितं तत् यजुरिति । इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ यजुर्व्वेदस्य षडशीतिर्भेदा भवन्ति । तत्र चरका नाम द्वादश भेदा भवन्ति । चरकाः १ आह्व- रकाः २ कठाः ३ प्राच्यकठाः ४ कपिष्ठलकठाः ५ औपमन्याः ६ आष्ठालकठाः ७ चाराय- णीयाः ८ वारायणीयाः ९ वार्त्तान्तवेयाः १० श्वेताश्वतराः ११ मैत्रायणीयाश्चेति १२ । तत्र मैत्रायणीया नाम सप्त भेदा भवन्ति । मानवाः १ दुन्दुभाः २ चैकेयाः ३ वाराहाः ४ हारिद्रवेयाः ५ श्यामाः ६ श्यामायनीया- श्चेति ७ । तेषामध्ययनमष्टौ शतम् । यजुः- महस्राण्यधीत्य शाखापारो भवति । तान्येव द्विगुणान्यधीत्य पदपारो भवति । तान्येव त्रिगु- णान्यधीत्य क्रमपारो भवति । षडङ्गान्यधीत्य षडङ्गविद्भवति । शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं च्छन्दो ज्योतिषमित्यङ्गानि । तत्र प्राच्योदीच्यां नैरृत्यां निरृत्यः । तत्र वाजसनेया नाम सप्त- दश भेदा भवन्ति । जाबालाः १ औधेघाः २ काण्वाः ३ माध्यन्दिनाः ४ शापीयाः ५ तापायनीयाः ६ कापालाः ७ पौण्ड्रवत्साः ८ आवटिकाः ९ पामावटिकाः १० पारा- शर्य्याः ११ वैधेयाः १२ वैनेयाः १३ औधेयाः १४ गालवाः १५ वैजवाः १६ कात्यायनीया- श्चेति १७ । प्रतिपदमनुपदं छन्दो भाषा धर्म्मो मीमांसा न्यायस्तर्क इत्युपाङ्गानि भवन्ति । उपज्योतिषम् १ साङ्गलक्षणम् २ प्रतिज्ञा ३ अनुवाक्यम् ४ परिसंख्या ५ चरणच्यूहम् ६ श्राद्धकल्पः ७ प्रवराध्यायश्च ८ शास्त्रम् ९ क्रतुः १० संख्या ११ अनुगमः १२ यज्ञम् १३ पाश्वानः १४ होत्रकम् १५ पशवः १५ उक्- थानि १७ कूर्म्मलक्षणम् १८ । इत्यष्टादशपरि- शिष्टानि । “द्बे सहस्रे शते न्यूने मन्त्रे वाजसनेयके । इत्युक्तं परिसंख्यातमेतत् सकलं सशुक्रियम् ॥ ग्रन्थांश्च परिसंख्यातं ब्राह्मणञ्च चतुर्गुणम् । आदावारभ्य वेदान्तं ब्रह्मव्याहृतिपूर्ब्बकम् । वेदमध्याय एतेषां होमान्ते तु समारभेत् ॥” तत्र तैत्तिरीयका नाम द्विभेदा भवन्ति । औख्याः खाण्डिकेयाश्चेति । तत्र खाण्डिकेया नाम पञ्च भेदा भवन्ति । आपस्तम्बी १ बौधा- यनी २ सत्याषाढी ३ हिरण्यकेशी ४ औधेया- श्चेति ५ । तत्र कठानान्तूपगानविशेषः । चतु- श्चत्वारिंशत्युपग्रन्थान् । “मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदस्त्रिगुणं यत्र पठ्यते । यजुर्व्वेदः स विज्ञेयोऽन्ये शाखान्तराः स्मृताः ॥” यजुर्व्वेदस्य धनुर्व्वेद उपवेदः । यजुर्व्वेदस्य भार- द्वाजगोत्रम् । रुद्रदैवत्यम् । त्रैष्टुभं छन्दः । यजु- र्व्वेदः कृशः । दीर्घः । कपाली । ताम्रवर्णः । काञ्चननयनः । आदित्यवर्णः वर्णेन । पञ्चारत्नि- मात्रः । अस्य ध्यानम् । “वन्दे रौद्रं त्रैष्टभं ताम्रवर्णं भारद्वाजं रुक्मनेत्रं कृशाङ्गम् । यजुर्व्वेदं दीर्घमादित्यवर्णं कापालीनं पञ्च चारत्निमात्रम् ॥” य इदं दैवतं रूपं गोत्रं प्रमाणं छन्दो वर्णं वर्णयति स विद्यां लभते स विद्यां लभते । जन्मजन्मनि वेदपारो भवति । जन्मजन्मनि वेदधारो भवति । अव्रतो व्रती भवति । अप्रयतः प्रयतो भवति । अब्रह्मचारी ब्रह्म- चारी भवति । जातिस्मरो जायते । इति चरणव्यूहम् ॥ (ऋक्सामभिन्नो मन्त्रविशेषः । इति केचित् ॥)
Baldev Upadhyay (1955), [https://ia801607.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.347181/2015.347181.Vaidik-Sahitya.pdf Vaidik Sahitya], Kashi
The term Yajuh is variegatedly explained as follows:
अनियताक्षरावसानो यजुः । The one in which the number of syllables is not designated or fixed.
गद्यात्मको यजुः । and शेषे यजुः । suggest that the prosaic mantras apart from the rks and samans are termed as yajus.
==शाखाः ॥ Recensions==
==शाखाः ॥ Recensions==
The Yajurveda text includes Shukla Yajurveda of which about 16 recensions are known, while the Krishna Yajurveda may have had as many as 86 recensions.<ref name="prabhakar">CL Prabhakar (1972), The Recensions of the Sukla Yajurveda, Archív Orientální, Volume 40, Issue 1, pages 347-353</ref> Only two recensions of the Shukla Yajurveda have survived, Madhyandina and Kanva, and others are known by name only because they are mentioned in other texts. These two recensions are nearly the same, except for few differences.<ref name="prabhakar" /> In contrast to Shukla Yajurveda, the four surviving recensions of Krishna Yajurveda are very different versions.<ref name="prabhakar" />
The Yajurveda text includes Shukla Yajurveda of which about 16 recensions are known, while the Krishna Yajurveda may have had as many as 86 recensions.<ref name="prabhakar">CL Prabhakar (1972), The Recensions of the Sukla Yajurveda, Archív Orientální, Volume 40, Issue 1, pages 347-353</ref> Only two recensions of the Shukla Yajurveda have survived, Madhyandina and Kanva, and others are known by name only because they are mentioned in other texts. These two recensions are nearly the same, except for few differences.<ref name="prabhakar" /> In contrast to Shukla Yajurveda, the four surviving recensions of Krishna Yajurveda are very different versions.<ref name="prabhakar" />
The Krshna Yajurveda has survived in four recensions, while two recensions of Shukla Yajurveda have survived into the modern times.<ref name="prabhakar" />
The Krshna Yajurveda has survived in four recensions, while two recensions of Shukla Yajurveda have survived into the modern times.<ref name="prabhakar" />
Baldev Upadhyay (1955), [https://ia801607.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.347181/2015.347181.Vaidik-Sahitya.pdf Vaidik Sahitya], Kashi
There are two Sampradayas of the Vedas viz. Brahma Sampradaya and Aditya Sampradaya.
According to the Shatapatha Brahmana, Shukla Yajurveda narrated by Yajnavalkya represents the Aditya Sampradaya.
आदित्यानीमानि शुक्लानि यजूंषि वाजसनेयेन याज्ञवल्क्येनाख्यायन्ते १४.९.५.३३
Consequently, the Krshna Yajurveda represents the Brahma Sampradaya.
The differentiation of the Yajurveda into Krshna and Shukla is to do with their content.
The Shukla Yajurveda has a collection of only mantras essential for performing rituals like darshapurnamasa, etc. While the Krshna Yajurveda also includes the relevant brahmana portions therein. The combination of mantras and brahmanas defines the nature of Krshna Yajurveda and the unalloyed collection of mantras alone defines the nature of the Shukla Yajurveda.
===Shukla Yajurveda===
===Shukla Yajurveda===
The samhita in the Shukla Yajurveda is called the ''Vajasaneyi Samhita''. The name ''Vajasaneyi'' is derived from Vajasaneya, patronymic of sage Yajnavalkya, and the founder of the Vajasaneyi branch. There are two (nearly identical) surviving recensions of the Vajasaneyi Samhita (VS): ''Vajasaneyi Madhyandina'' and ''Vajasaneyi Kanva''.<ref name="prabhakar" /> The lost recensions of White Yajurveda, mentioned in other texts of ancient India, include ''Jabala'', ''Baudhya'', ''Sapeyi'', ''Tapaniya'', ''Kapola'', ''Paundravatsa'', ''Avati'', ''Paramavatika'', ''Parasara'', ''Vaineya'', ''Vaidheya'', ''Katyayana'' and ''Vaijayavapa''.<ref name="gsrai11">GS Rai, [https://archive.org/stream/puranavolvii015193mbp#page/n17/mode/2up Sakhas of the Yajurveda in the Puranas], Purana, Vol 7, No. 1, pages 11-16</ref>
The samhita in the Shukla Yajurveda is called the ''Vajasaneyi Samhita''. The name ''Vajasaneyi'' is derived from Vajasaneya, patronymic of sage Yajnavalkya, and the founder of the Vajasaneyi branch. There are two (nearly identical) surviving recensions of the Vajasaneyi Samhita (VS): ''Vajasaneyi Madhyandina'' and ''Vajasaneyi Kanva''.<ref name="prabhakar" /> The lost recensions of White Yajurveda, mentioned in other texts of ancient India, include ''Jabala'', ''Baudhya'', ''Sapeyi'', ''Tapaniya'', ''Kapola'', ''Paundravatsa'', ''Avati'', ''Paramavatika'', ''Parasara'', ''Vaineya'', ''Vaidheya'', ''Katyayana'' and ''Vaijayavapa''.<ref name="gsrai11">GS Rai, [https://archive.org/stream/puranavolvii015193mbp#page/n17/mode/2up Sakhas of the Yajurveda in the Puranas], Purana, Vol 7, No. 1, pages 11-16</ref>
The Kāṭhaka saṃhitā or the Caraka-Kaṭha saṃhitā, according to tradition was compiled by Katha, a disciple of Vaisampayana.<ref name="gsrai235" /> Like the Maitrayani Samhita, it offers much more detailed discussion of some rituals than the younger ''Taittiriya samhita'' that frequently summarizes such accounts.<ref name="gsrai235" /> The Kapiṣṭhala saṃhitā or the Kapiṣṭhala-Kaṭha saṃhitā, named after the sage Kapisthala is extant only in some large fragments and edited without accent marks.<ref name="gsrai235" /> This text is practically a variant of the Kāṭhaka saṃhitā.
The Kāṭhaka saṃhitā or the Caraka-Kaṭha saṃhitā, according to tradition was compiled by Katha, a disciple of Vaisampayana.<ref name="gsrai235" /> Like the Maitrayani Samhita, it offers much more detailed discussion of some rituals than the younger ''Taittiriya samhita'' that frequently summarizes such accounts.<ref name="gsrai235" /> The Kapiṣṭhala saṃhitā or the Kapiṣṭhala-Kaṭha saṃhitā, named after the sage Kapisthala is extant only in some large fragments and edited without accent marks.<ref name="gsrai235" /> This text is practically a variant of the Kāṭhaka saṃhitā.
Baldev Upadhyay (1955), [https://ia801607.us.archive.org/10/items/in.ernet.dli.2015.347181/2015.347181.Vaidik-Sahitya.pdf Vaidik Sahitya], Kashi
The Taittiriya shakha is the prime shakha of the Krshna Yajurveda. There is a famous narrative about the same. It is said that fearing the curse of Guru Vaishampayana, Yajnavalkya vomitted the Yajus studied by him and as per the instructions of the Guru, other shishyas took the form of tittiris (birds) and consumed the vomitted yajus. And by the grace of Bhagavan Surya, Yajnavalkya obtained the Shukla Yajurveda.
===Organization===
===Organization===
Each regional edition (recension) of Yajurveda had Samhita, Brahmana, Aranyakas, Upanishads as part of the text, with Shrautasutras, Grhyasutras and Pratishakhya attached to the text. In Shukla Yajurveda, the text organization is same for both Madhayndina and Kanva shakhas.<ref name="prabhakar" /><ref name="gsrai11" />
Each regional edition (recension) of Yajurveda had Samhita, Brahmana, Aranyakas, Upanishads as part of the text, with Shrautasutras, Grhyasutras and Pratishakhya attached to the text. In Shukla Yajurveda, the text organization is same for both Madhayndina and Kanva shakhas.<ref name="prabhakar" /><ref name="gsrai11" />