1,214
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Line 18:
Line 18: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 27:
Line 127: − − == Role of ahara in prevention of diseases == − Ahara is one of the highly important factors from one's life that is responsible for maintenance of health and wellbeing. The entire theory of disease development and health in Ayurveda is based on the effect of food and lifestyle factors on various body components. Therefore, the role of aahara in prevention of diseases has also been identified by Ayurveda. Various Ayurveda scholars at multiple places in literature have clearly stated that the one who consumes the appropriate and suitable food regularly can stay away form diseases and live a healthy life. <blockquote>नित्यं हिताहारविहारसेवी समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः</blockquote><blockquote>दाता समः सत्यपरः क्षमावानाप्तोपसेवी च भवत्यरोगः (Asht. Hrud. 4.36)<ref>Ashtanga Hrudayam (Sutrasthanam Adhyaya 4 Sutram 36)</ref></blockquote>The qualities of food that should be looked for while selecting the daily food have been mentioned by ayurveda scholars. Ahara which is nutritious, right in quantity, snigdha (having appropriate amount of fats) and madhura [[Rasa (रसः)|rasa]] dominant is believed to be beneficial to build and maintain strong health.<ref>Sushruta Samhita (Chikitsasthanam Adhyaya 24 Sutram 98)</ref> Such ahara should be consumed on daily basis or in other words, the food that is recommended to be consumed on daily basis should have these qualities. Line 122:
Line 219: − + − === Pathya ===+ − तद्यथा- लोहितशालयः शूकधान्यानां पथ्यतमत्वे श्रेष्ठतमा भवन्ति, मुद्गाः शमीधान्यानाम्, आन्तरिक्षमुदकानां, सैन्धवं लवणानां, जीवन्तीशाकं शाकानाम्, ऐणेयं मृगमांसानां, लावः पक्षिणां, गोधा बिलेशयानां, रोहितो मत्स्यानां, गव्यं सर्पिः सर्पिषां, गोक्षीरं क्षीराणां, तिलतैलं स्थावरजातानां स्नेहानां, वराहवसा आनूपमृगवसानां, चुलुकीवसा मत्स्यवसानां, पाकहंसवसा जलचरविहङ्गवसानां, कुक्कुटवसा विष्किरशकुनिवसानां, अजमेदः शाखादमेदसां, शृङ्गवेरं कन्दानां, मृद्वीका फलानां, शर्करेक्षुविकाराणाम्, इति प्रकृत्यैव हिततमानामाहारविकाराणां प्राधान्यतो द्रव्याणि व्याख्यातानि भवन्ति||३८|| − + − अहिततमानप्युपदेक्ष्यामः- यवकाः शूकधान्यानामपथ्यतमत्वेन प्रकृष्टतमा [१] भवन्ति, माषाः शमीधान्यानां, वर्षानादेयमुदकानाम्, ऊषरं लवणानां, सर्षपशाकं शाकानां, गोमांसं मृगमांसानां, काणकपोतः पक्षिणां, भेको बिलेशयानां, चिलिचिमो मत्स्यानाम्, आविकं सर्पिः सर्पिषाम्, अविक्षीरं क्षीराणां, कुसुम्भस्नेहः स्थावरस्नेहानां, महिषवसा आनूपमृगवसानां, कुम्भीरवसा मत्स्यवसानां, काकमद्गुवसा जलचरविहङ्गवसानां, चटकवसा विष्किरशुकनिवसानां, हस्तिमेदः शाखादमेदसां, निकुचं फलानाम्, आलुकं कन्दानां, फाणितमिक्षुविकाराणाम्, इति प्रकृत्यैवाहिततमानामाहारविकाराणां प्रकृष्टतमानि द्रव्याणि व्याख्यातानि भवन्ति; (इति) हिताहितावयवो व्याख्यात आहारविकाराणाम्||३९||+ − + − == Trayopasthambha ==+ − A.H.SU.7.52+ − + − आहारशयनाब्रह्मचर्येर्युक्त्या प्रयोजितैः|+ − + − शरीरं धार्यते नित्यमागारमिव धारणैः||५२|+ − + − Cha.Su 11.25+ − + − त्रय उपस्तम्भा इति- आहारः, स्वप्नो, ब्रह्मचर्यमिति; एभिस्त्रिभिर्युक्तियुक्तैरुपस्तब्धमुपस्तम्भैः शरीरं बलवर्णोपचयोपचितमनुवर्तते यावदायुःसंस्कारात् संस्कारमहितमनुपसेवमानस्य [१] , य इहैवोपदेक्ष्यते||३५||+ + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 151:
Line 264: + + + + + + + Line 159:
Line 279: − − == Role of ahara in causing diseases and imbalance in dosh-dhatu == − आहारश्च विहारश्च यः स्याद्दोषगुणैः समः| − − धातुभिर्विगुणो यश्च स्रोतसां स प्रदूषकः||४४|| A.H.Sha3.44 − − विविधादशितात् पीतादहिताल्लीढखादितात्| − − भवन्त्येते मनुष्याणां विकारा य उदाहृताः||२३|| − − तेषामिच्छन्ननुत्पत्तिं सेवेत मतिमान् सदा| − − हितान्येवाशितादीनि न स्युस्तज्जास्तथाऽऽमयाः||२४|| Cha.Su.28.23-24 − − आहारसम्भवं वस्तु रोगाश्चाहारसम्भवाः| − − हिताहितविशेषाच्च विशेषः सुखदुःखयोः||४५|| Cha.Su 28.45 Line 205:
Line 308: − − == Role of Ahara in balam == − Yuktikrut bala by ahara- A.H.SHA.3.78 − − युक्तिजं पुनः| − − विहाराहारजनितं तथोर्जस्करयोगजम्||७८|| − − Cha.Su 11.36 − − त्रिविधं बलमिति- सहजं, कालजं, युक्तिकृतं च| − − सहजं यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृतं, कालकृतमृतुविभागजं वयःकृतं च, युक्तिकृतं पुनस्तद्यदाहारचेष्टायोगजम्||३६|| − − आहारस्य मांससर्पिरादेः, − − Ahara as one of the balavruddhikara bhava − − बलवृद्धिकरास्त्विमे भावा भवन्ति| − − तद्यथा- बलवत्पुरुषे देशे जन्म बलवत्पुरुषे काले च, सुखश्च कालयोगः, बीजक्षेत्रगुणसम्पच्च, आहारसम्पच्च, शरीरसम्पच्च, सात्म्यसम्पच्च, सत्त्वसम्पच्च, स्वभावसंसिद्धिश्च, यौवनं च, कर्म च, संहर्षश्चेति||१३|| (Cha.Sha. 6.13) − − == Function or role of ahara in sharira vruddhi == − कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्धयति धारयति [३] यापयति (Su.Su.14.3) − − प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णौजसां च, स षट्सु रसेष्वायत्तः, रसाः पुनर्द्रव्याश्रयिणः,’ द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकनिमित्ते च क्षयवृद्धी दोषाणां साम्यं च, ब्रह्मादेरपि च लोकस्याहारः स्थित्युत्पत्तिविनाशहेतुः, आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यं वर्णेन्द्रियप्रसादश्च, तथा ह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यं…. Su.Su. 46.3 − − आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारकः ||६८|| − − आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोग्निविवर्धनः |६९| Su.Chi.24.68-69 − − In sthoulya-karshya − − देहवृत्तौ यथाऽऽहारस्तथा स्वप्नः सुखो मतः| − − स्वप्नाहारसमुत्थे च स्थौल्यकार्श्ये विशेषतः||५१|| Cha.Su 21.51 − − Cha.Su.25.31 − − हिताहारोपयोग एक एव पुरुषवृद्धिकरो भवति, अहिताहारोपयोगः पुनर्व्याधिनिमित्तमिति [१] ||३१|| − − यदाहारजातमग्निवेश! समांश्चैव शरीरधातून् प्रकृतौ स्थापयति विषमांश्च समीकरोतीत्येतद्धितं विद्धि, विपरीतं त्वहितमिति; इत्येतद्धिताहितलक्षणमनपवादं भवति||३३|| 25.34 − − Ahara as one of the Shariravruddhikara bhavas − − कार्त्स्न्येन शरीरवृद्धिकरास्त्विमे [१] भावा भवन्ति; तद्यथा- कालयोगः, स्वभावसंसिद्धिः, आहारसौष्ठवम्, अविघातश्चेति||१२|| (Cha.Sha 6.12) − − आहारसौष्ठवमिति आहारसम्पत्| − − === Factors affecting effect of Ahara on body === − हिताहितानामाहारजातानां लक्षणमनपवादमभिजानीमहे; हितसमाख्यातानामाहारजातानामहितसमाख्यातानां च मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषपुरुषावस्थान्तरेषु विपरीतकारित्वमुपलभामह इति||३२|| − − हिताहारोपयोग एक एवेत्यवधारणेनास्य [२] प्राधान्यं दर्शयति नान्यप्रतिषेधम्, आचारस्य स्वप्नादेस्तथा शब्दादीनामपि कारणत्वेनोक्तत्वात्| व्याधिनिमित्तमिति व्याध्यभिवृद्धिनिमित्तं मध्यपदलोपाज्ज्ञेयम्, अभिवृद्धिकारणस्यैव पृष्टत्वात्; तथाऽहिताहारस्य यद्व्याधिनिमित्तत्वं, तस्य ‘तेषामेव विपद्व्याधीन् विविधान् समुदीरयेत्’ इत्यनेनैवोक्तत्वात्| किंवा व्याधिनिमित्तशब्देन सामान्येन जनको वर्धकश्च हेतुरुच्यते| अनपवादमिति अव्यभिचारि| हिताहिताहारदुर्ज्ञानताहेतुमाह- हितसमाख्यातानामित्यादि| विपरीतकारित्वमिति पथ्यस्यापथ्यत्वं तथा अपथ्यस्य पथ्यत्वं मात्रादिवशाद्भवति| तत्र पथ्या रक्तशाल्यादयोऽतिमात्रा हीनमात्रा वा मात्रादोषादपथ्या भवन्ति| तथा कालवशात्त एव रक्तशाल्यादयो लघुत्वाद्बलवदग्नीनां हेमन्ते न हिताः; कालशब्देन चेह नित्यग एव कालो गृह्यते, आवस्थिकस्य पुरषावस्थाशब्देन गृहीतत्वात्| क्रिया तु संस्करणं, तेन च रक्तशालिरसम्यक्स्विन्नाप्रस्रुतत्वादिना ओदनदोषेणाहितो भवति, तथा स एव भूमिसम्बन्धादानूपदेशजः सन्नपथ्यो भवति| तथा देहापेक्षया मेदस्विनो रक्तशालिर्लघुतया न हितो भवति, तदुक्तं- “गुरु चातर्पणं चेष्टं स्थूलानां कर्शनं प्रति” (सू. २१) इति| तथा स एव दोषे वायावहितः, दोषशब्देन व्याधिरपि ग्रहीतव्यः| तथा- पुरुषस्य बाल्यावस्थायां श्लेष्मप्रधानायां तिक्तादि पथ्यं, तत्तु वार्धक्ये वृद्धवाते न पथ्यम्| अवस्थान्तरशब्दश्च मात्रादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते| एवमहितस्यापि मात्रादिपरिग्रहेण हितत्वमुन्नेतव्यम्||३०-३२|| − − == Prakruti and ahara matra == − Kapha- alpa- A.H.SHA.3.101 − − Pitta- Prabhuta ashana pana , dandashuka Cha vi. 8.97 − − Vata- Laghu ahara Cha vi 8.98 − − == Annamaya deha == − A.H.Sha. 5.48 − − एवं च कृत्वाऽन्नमया एव देहे सर्वे भावाः| − − न रागान्नाप्यविज्ञानादाहारानुपयोजयेत्| − − परीक्ष्य हितमश्नीयाद्देहो ह्याहारसम्भवः||४१|| Cha.Su. 28.41 − − == Role of ahara in agni strength == − दीप्तो यथैव स्थाणुश्च बाह्योऽग्निः सारदारुभिः| − − सस्नेहैर्जायते तद्वदाहारैः कोष्ठगोऽनलः||७९|| A.H.Chi.10.79 − − Aharavidhi vishesha ayatana − − आहारस्य विधावष्टौ विशेषा हेतुसञ्ज्ञकाः| − − शुभाशुभसमुत्पत्तौ तान् परीक्ष्य प्रयोजयेत्||४२|| cha.su 28.42
no edit summary
<blockquote>किन्तु मद्यं स्वभावेन यथैवान्नं तथा स्मृतम्| अयुक्तियुक्तं रोगाय युक्तियुक्तं यथाऽमृतम्॥</blockquote><blockquote>प्राणाः प्राणभृतामन्नं तदयुक्त्या निहन्त्यसून्| विषं प्राणहरं तच्च युक्तियुक्तं रसायनम्॥ (Char. Samh. 24. 59-60)<ref>Charaka Samhita (Chikitsasthanam Adhyaya 24 Sutram 59-60)</ref></blockquote><blockquote>kintu madyaṁ svabhāvena yathaivānnaṁ tathā smr̥tam| ayuktiyuktaṁ rogāya yuktiyuktaṁ yathā'mr̥tam|॥</blockquote><blockquote>prāṇāḥ prāṇabhr̥tāmannaṁ tadayuktyā nihantyasūn| viṣaṁ prāṇaharaṁ tacca yuktiyuktaṁ rasāyanam॥ (Char. Samh. 24. 59-60)</blockquote>Meaning: (Ayurveda has identified alcoholic drinks or fermented preparations as one of the medicinal formulations e.g. Asavas and Arishtas. Thus how Madyam can be utilised as medicine and when it can give trouble was well-known to Ayurveda scholars which they skillfully applied in practice of medicine. The same applies to use of poison. In this reference this verse has been added) But liquor by nature is similar to the food. It causes disorders when consumed improperly; while it is like amritam (elixir) when consumed properly. Food is like the vitality of life for the human beings; but the same may be fatal if ingested improperly. The poison is fatal, but it can be [[Rasayana (रसायनम्)|rasayana]] if used sensibly.<ref>Available from [https://www.carakasamhitaonline.com/index.php?title=Madatyaya_Chikitsa charakasamhitaonline.com]</ref>
<blockquote>किन्तु मद्यं स्वभावेन यथैवान्नं तथा स्मृतम्| अयुक्तियुक्तं रोगाय युक्तियुक्तं यथाऽमृतम्॥</blockquote><blockquote>प्राणाः प्राणभृतामन्नं तदयुक्त्या निहन्त्यसून्| विषं प्राणहरं तच्च युक्तियुक्तं रसायनम्॥ (Char. Samh. 24. 59-60)<ref>Charaka Samhita (Chikitsasthanam Adhyaya 24 Sutram 59-60)</ref></blockquote><blockquote>kintu madyaṁ svabhāvena yathaivānnaṁ tathā smr̥tam| ayuktiyuktaṁ rogāya yuktiyuktaṁ yathā'mr̥tam|॥</blockquote><blockquote>prāṇāḥ prāṇabhr̥tāmannaṁ tadayuktyā nihantyasūn| viṣaṁ prāṇaharaṁ tacca yuktiyuktaṁ rasāyanam॥ (Char. Samh. 24. 59-60)</blockquote>Meaning: (Ayurveda has identified alcoholic drinks or fermented preparations as one of the medicinal formulations e.g. Asavas and Arishtas. Thus how Madyam can be utilised as medicine and when it can give trouble was well-known to Ayurveda scholars which they skillfully applied in practice of medicine. The same applies to use of poison. In this reference this verse has been added) But liquor by nature is similar to the food. It causes disorders when consumed improperly; while it is like amritam (elixir) when consumed properly. Food is like the vitality of life for the human beings; but the same may be fatal if ingested improperly. The poison is fatal, but it can be [[Rasayana (रसायनम्)|rasayana]] if used sensibly.<ref>Available from [https://www.carakasamhitaonline.com/index.php?title=Madatyaya_Chikitsa charakasamhitaonline.com]</ref>
== Annamaya deha ==
Ayurveda lays great emphasis on selection and consumption of Ahara for maintenance of health and well-being. It is considered to be the most important factor in one' life responsible for longevity, strength and health. Not just that but Ayurveda scholars have opined that Deha or Shariram is made up of ahara (food). All the body components and elements are originated from and maintained through food. And therefore one needs to be extra cautious while taking food. Food should not be consumed out of affection (without mindfulness) or without having knowledge of the food that is being consumed since food taken in this way might prove harmful. Thus it is recommended that ahara should be consumed after properly assessing or understanding its nature. <blockquote>एवं च कृत्वाऽन्नमया एव देहे सर्वे भावाः॥ न रागान्नाप्यविज्ञानादाहारानुपयोजयेत्| </blockquote><blockquote>परीक्ष्य हितमश्नीयाद्देहो ह्याहारसम्भवः ॥ (Char. Samh. 28.41)<ref>Charaka Samhita (Sutrasthanam Adhyaya 28 Sutram 41)</ref></blockquote>
== Trayopasthambha ==
A.H.SU.7.52
आहारशयनाब्रह्मचर्येर्युक्त्या प्रयोजितैः|
शरीरं धार्यते नित्यमागारमिव धारणैः||५२|
Cha.Su 11.25
त्रय उपस्तम्भा इति- आहारः, स्वप्नो, ब्रह्मचर्यमिति; एभिस्त्रिभिर्युक्तियुक्तैरुपस्तब्धमुपस्तम्भैः शरीरं बलवर्णोपचयोपचितमनुवर्तते यावदायुःसंस्कारात् संस्कारमहितमनुपसेवमानस्य [१] , य इहैवोपदेक्ष्यते||३५||
== Role of Ahara ==
=== In Sharira vruddhi ===
कृत्स्नं शरीरमहरहस्तर्पयति वर्धयति धारयति [३] यापयति (Su.Su.14.3)
प्राणिनां पुनर्मूलमाहारो बलवर्णौजसां च, स षट्सु रसेष्वायत्तः, रसाः पुनर्द्रव्याश्रयिणः,’ द्रव्यरसगुणवीर्यविपाकनिमित्ते च क्षयवृद्धी दोषाणां साम्यं च, ब्रह्मादेरपि च लोकस्याहारः स्थित्युत्पत्तिविनाशहेतुः, आहारादेवाभिवृद्धिर्बलमारोग्यं वर्णेन्द्रियप्रसादश्च, तथा ह्याहारवैषम्यादस्वास्थ्यं…. Su.Su. 46.3
आहारः प्रीणनः सद्यो बलकृद्देहधारकः ||६८||
आयुस्तेजःसमुत्साहस्मृत्योजोग्निविवर्धनः |६९| Su.Chi.24.68-69
In sthoulya-karshya
देहवृत्तौ यथाऽऽहारस्तथा स्वप्नः सुखो मतः|
स्वप्नाहारसमुत्थे च स्थौल्यकार्श्ये विशेषतः||५१|| Cha.Su 21.51
Cha.Su.25.31
हिताहारोपयोग एक एव पुरुषवृद्धिकरो भवति, अहिताहारोपयोगः पुनर्व्याधिनिमित्तमिति [१] ||३१||
यदाहारजातमग्निवेश! समांश्चैव शरीरधातून् प्रकृतौ स्थापयति विषमांश्च समीकरोतीत्येतद्धितं विद्धि, विपरीतं त्वहितमिति; इत्येतद्धिताहितलक्षणमनपवादं भवति||३३|| 25.34
Ahara as one of the Shariravruddhikara bhavas
कार्त्स्न्येन शरीरवृद्धिकरास्त्विमे [१] भावा भवन्ति; तद्यथा- कालयोगः, स्वभावसंसिद्धिः, आहारसौष्ठवम्, अविघातश्चेति||१२|| (Cha.Sha 6.12)
आहारसौष्ठवमिति आहारसम्पत्|
=== Factors affecting effect of Ahara on body ===
हिताहितानामाहारजातानां लक्षणमनपवादमभिजानीमहे; हितसमाख्यातानामाहारजातानामहितसमाख्यातानां च मात्राकालक्रियाभूमिदेहदोषपुरुषावस्थान्तरेषु विपरीतकारित्वमुपलभामह इति||३२||
हिताहारोपयोग एक एवेत्यवधारणेनास्य [२] प्राधान्यं दर्शयति नान्यप्रतिषेधम्, आचारस्य स्वप्नादेस्तथा शब्दादीनामपि कारणत्वेनोक्तत्वात्| व्याधिनिमित्तमिति व्याध्यभिवृद्धिनिमित्तं मध्यपदलोपाज्ज्ञेयम्, अभिवृद्धिकारणस्यैव पृष्टत्वात्; तथाऽहिताहारस्य यद्व्याधिनिमित्तत्वं, तस्य ‘तेषामेव विपद्व्याधीन् विविधान् समुदीरयेत्’ इत्यनेनैवोक्तत्वात्| किंवा व्याधिनिमित्तशब्देन सामान्येन जनको वर्धकश्च हेतुरुच्यते| अनपवादमिति अव्यभिचारि| हिताहिताहारदुर्ज्ञानताहेतुमाह- हितसमाख्यातानामित्यादि| विपरीतकारित्वमिति पथ्यस्यापथ्यत्वं तथा अपथ्यस्य पथ्यत्वं मात्रादिवशाद्भवति| तत्र पथ्या रक्तशाल्यादयोऽतिमात्रा हीनमात्रा वा मात्रादोषादपथ्या भवन्ति| तथा कालवशात्त एव रक्तशाल्यादयो लघुत्वाद्बलवदग्नीनां हेमन्ते न हिताः; कालशब्देन चेह नित्यग एव कालो गृह्यते, आवस्थिकस्य पुरषावस्थाशब्देन गृहीतत्वात्| क्रिया तु संस्करणं, तेन च रक्तशालिरसम्यक्स्विन्नाप्रस्रुतत्वादिना ओदनदोषेणाहितो भवति, तथा स एव भूमिसम्बन्धादानूपदेशजः सन्नपथ्यो भवति| तथा देहापेक्षया मेदस्विनो रक्तशालिर्लघुतया न हितो भवति, तदुक्तं- “गुरु चातर्पणं चेष्टं स्थूलानां कर्शनं प्रति” (सू. २१) इति| तथा स एव दोषे वायावहितः, दोषशब्देन व्याधिरपि ग्रहीतव्यः| तथा- पुरुषस्य बाल्यावस्थायां श्लेष्मप्रधानायां तिक्तादि पथ्यं, तत्तु वार्धक्ये वृद्धवाते न पथ्यम्| अवस्थान्तरशब्दश्च मात्रादिभिः प्रत्येकं सम्बध्यते| एवमहितस्यापि मात्रादिपरिग्रहेण हितत्वमुन्नेतव्यम्||३०-३२||
=== Role of ahara in agni strength ===
दीप्तो यथैव स्थाणुश्च बाह्योऽग्निः सारदारुभिः|
सस्नेहैर्जायते तद्वदाहारैः कोष्ठगोऽनलः||७९|| A.H.Chi.10.79
Aharavidhi vishesha ayatana
आहारस्य विधावष्टौ विशेषा हेतुसञ्ज्ञकाः|
शुभाशुभसमुत्पत्तौ तान् परीक्ष्य प्रयोजयेत्||४२|| cha.su 28.42
=== In Balam Vruddhi ===
Yuktikrut bala by ahara- A.H.SHA.3.78
युक्तिजं पुनः|
विहाराहारजनितं तथोर्जस्करयोगजम्||७८||
Cha.Su 11.36
त्रिविधं बलमिति- सहजं, कालजं, युक्तिकृतं च|
सहजं यच्छरीरसत्त्वयोः प्राकृतं, कालकृतमृतुविभागजं वयःकृतं च, युक्तिकृतं पुनस्तद्यदाहारचेष्टायोगजम्||३६||
आहारस्य मांससर्पिरादेः,
Ahara as one of the balavruddhikara bhava
बलवृद्धिकरास्त्विमे भावा भवन्ति|
तद्यथा- बलवत्पुरुषे देशे जन्म बलवत्पुरुषे काले च, सुखश्च कालयोगः, बीजक्षेत्रगुणसम्पच्च, आहारसम्पच्च, शरीरसम्पच्च, सात्म्यसम्पच्च, सत्त्वसम्पच्च, स्वभावसंसिद्धिश्च, यौवनं च, कर्म च, संहर्षश्चेति||१३|| (Cha.Sha. 6.13)
=== In Prevention of diseases ===
Ahara is one of the highly important factors from one's life that is responsible for maintenance of health and wellbeing. The entire theory of disease development and health in Ayurveda is based on the effect of food and lifestyle factors on various body components. Therefore, the role of aahara in prevention of diseases has also been identified by Ayurveda. Various Ayurveda scholars at multiple places in literature have clearly stated that the one who consumes the appropriate and suitable food regularly can stay away form diseases and live a healthy life.<blockquote>नित्यं हिताहारविहारसेवी समीक्ष्यकारी विषयेष्वसक्तः</blockquote><blockquote>दाता समः सत्यपरः क्षमावानाप्तोपसेवी च भवत्यरोगः (Asht. Hrud. 4.36)<ref>Ashtanga Hrudayam (Sutrasthanam Adhyaya 4 Sutram 36)</ref></blockquote>The qualities of food that should be looked for while selecting the daily food have been mentioned by ayurveda scholars. Ahara which is nutritious, right in quantity, snigdha (having appropriate amount of fats) and madhura [[Rasa (रसः)|rasa]] dominant is believed to be beneficial to build and maintain strong health.<ref>Sushruta Samhita (Chikitsasthanam Adhyaya 24 Sutram 98)</ref> Such ahara should be consumed on daily basis or in other words, the food that is recommended to be consumed on daily basis should have these qualities.
=== In development of diseases ===
आहारश्च विहारश्च यः स्याद्दोषगुणैः समः|
धातुभिर्विगुणो यश्च स्रोतसां स प्रदूषकः||४४|| A.H.Sha3.44
विविधादशितात् पीतादहिताल्लीढखादितात्|
भवन्त्येते मनुष्याणां विकारा य उदाहृताः||२३||
तेषामिच्छन्ननुत्पत्तिं सेवेत मतिमान् सदा|
हितान्येवाशितादीनि न स्युस्तज्जास्तथाऽऽमयाः||२४|| Cha.Su.28.23-24
आहारसम्भवं वस्तु रोगाश्चाहारसम्भवाः|
हिताहितविशेषाच्च विशेषः सुखदुःखयोः||४५|| Cha.Su 28.45
== Seasonal ahara ==
== Seasonal ahara ==
The general guidelines on selection or exclusion of food as per rutu (seasons) can be found in [[Rutucharya (ऋतुचर्या)|Rutucharya]].
The general guidelines on selection or exclusion of food as per rutu (seasons) can be found in [[Rutucharya (ऋतुचर्या)|Rutucharya]].
== Ahara types ==
== Ahara types ==
== Pathya- Apathya ==
== Pathya- Apathya ==
Any Ayurveda treatment is incomplete without guidance on what to eat and what is to be avoided. These do's and dont's related to diet are termed as Pathya (Do's) and Apathya (Dont's). Diet that is suitable for maintaining healthy status of individual is called as [[Pathya (पथ्यम्)|Pathyam]] while the diet which is responsible for creating imbalances in body, causing harm to various channels of transporting body components and development of diseases is called as Apathyam.<ref>Ashtanga Hrudayam (Sutrasthanam Adhyaya 7 Sutra 40-42)</ref> Although Pathya changes as per the individual's Prakrti (constitution), diseases, region, season, balam (strength) and multiple other factors, there are few food articles that are considered as 'Pathya' in general for any individual healthy or diseased. Same is the case for Apathya category of Ahara. Few grossly pathya and apathya ahara substances are listed below. Acharya Charaka says that the substances included in Pathya category are always beneficial for a person who consumes them while those in Apathya category are harmful than other substances of same category for anyone who consumes them.<ref>Charaka Samhita (Sutrasthanam Adhyaya 25 Sutra 38)</ref>
Any Ayurveda treatment is incomplete without guidance on what to eat and what is to be avoided. These do's and dont's related to diet are termed as Pathya (Do's) and Apathya (Dont's). Diet that is suitable for maintaining healthy status of individual is called as [[Pathya (पथ्यम्)|Pathyam]] while the diet which is responsible for creating imbalances in body, causing harm to various channels of transporting body components and development of diseases is called as Apathyam.<ref>Ashtanga Hrudayam (Sutrasthanam Adhyaya 7 Sutra 40-42)</ref> <blockquote>पथ्यं-पथो अनपेतं यध्यच्चोक्तं मनसःप्रियम॥ (Char.Samh. 25.45)<ref>Charaka Samhita (Sutrasthanam Adhyaya 25 Sutra 45)</ref></blockquote><blockquote>pathyaṁ pathō'napētaṁ yadyaccōktaṁ manasaḥ priyam|</blockquote>Meaning: The dietary articles and activities that do not adversely affect the body systems and are liked by the mind are regarded as ''pathya'' (wholesome).
Although Pathya changes as per the individual's Prakrti (constitution), diseases, region, season, balam (strength) and multiple other factors, there are few food articles that are considered as 'Pathya' in general for any individual healthy or diseased. Same is the case for Apathya category of Ahara. Few pathya and apathya ahara substances are listed below as examples from food groups described in Ayurveda. Acharya Charaka says that the substances included in Pathya category are always beneficial for a person who consumes them while those in Apathya category are harmful than other substances of same category for anyone who consumes them.<ref>Charaka Samhita (Sutrasthanam Adhyaya 25 Sutra 38)</ref>
=== Apathya ===
{| class="wikitable"
|+Pathya and Apathya in Ahara vargas (Food groups)
!Ahara vargas (Food groups)
!Pathya
!Apathya
|-
|Shooka Dhanya (शूकधान्य)
|Lohitashali
|Yavaka
|-
|Shimbi Dhanya (शमीधान्य)
|Mudga
|Masha
|-
|Lavana varga
|Saindhava
|Ushara
|-
|Phala varga
|Mrudvika
|Nikucha
|-
|Dugdha varga
|Gavya dugdha
|Avi Dugdha
|-
|Matsya varga
|Rohit
|Chilichim
|}
== Bhojana kala ==
== Bhojana kala ==
=== Bhojan kala in daily routine/ dinacharya ===
=== Bhojan kala in daily routine/ dinacharya ===
Dinacharya refers to the ideal daily regime of the person which can maintain his health and wellness. The daily routine explained by Ayurveda scholars includes diet as an integral part of it. The right time of having food is mentioned after having explained all the cleansing process right up to the bath. Thus most importantly food is to be taken only after the wastes generated from previous day's metabolism are removed, body is cleansed and good appetite is observed.
Dinacharya refers to the ideal daily regime of the person which can maintain his health and wellness. The daily routine explained by Ayurveda scholars includes diet as an integral part of it. The right time of having food is mentioned after having explained all the cleansing process right up to the bath. Thus most importantly food is to be taken only after the wastes generated from previous day's metabolism are removed, body is cleansed and good appetite is observed.
== Prakruti and ahara matra ==
Kapha- alpa- A.H.SHA.3.101
Pitta- Prabhuta ashana pana , dandashuka Cha vi. 8.97
Vata- Laghu ahara Cha vi 8.98
== Panchakarmas after ahara ==
== Panchakarmas after ahara ==
मातुश्चाहाररसजैः क्रमात्कुक्षौ विवर्द्धते||२|| A.H.Sha.1.2
मातुश्चाहाररसजैः क्रमात्कुक्षौ विवर्द्धते||२|| A.H.Sha.1.2
== Pancha-aharaguna ==
== Pancha-aharaguna ==
मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिभिः|६६|
मासेन याति शुक्रत्वमन्नं पाकक्रमादिभिः|६६|
== Ahara phala souththava hetu ==
== Ahara phala souththava hetu ==