Sandhi (सन्धिः)
अच्-सन्धिः
इको यणचि (६-१-७७)
इकः यण् अचि
० इकः = इक् शब्द - षष्ठी विभक्ति
स्थानी (षष्ठी स्थाने योगा - १ -१-४९)
० यण् - यण् शब्द - प्रथमा विभक्ति ।
आदेश
० अचि - अच्-शब्द - सप्तमी विभक्ति ।
परनिमित्तम् (तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य १-१-६६)
० इक्? यण्? अच्?
इक् = इ उ ऋ लृ
यण् = य् व् र् ल्
अच् = अ इ उ ऋ लृ ए ऐ ओ औ
इक् अच् => यण् अच्
Application of इको यणचि
० सुधी उपास्यः
० सुध्+ ई उ + पास्यः (ई ϵ इक्, उ ϵ अच्)
० सुध्+ यण् = {य् व् र् ल्} उ + पास्यः
सुध् + य् उ + पास्यः
० सुध्युपास्यः
अभ्यास I
1. गुरु आदेश 1. इति एव
2. 2.
3. 3.
4. गुर्वादेशः 4. इत्येव
1. मातृ इच्छा 1. उपरि उपरि
2. 2.
3. 3.
4. मात्रिच्छा 4. उपर्युपरि
अभ्यास II
1. धातृ उपदेशः 1.इव उपकारः
2. 2.
3. 3.
4. धात्रुपदेशः 4. इव उपकारः - इक् नास्ति
1. अश्रु आक्रान्तः 1. शतानि अपि
2. 2
3. 3
4. अश्र्वाक्रान्तः 4. शतान्यपि
एचोऽयवायावः (६-१-७८)
एचः अयवायावः
० एचः = एच् शब्द - षष्ठी विभक्ति
स्थानी (षष्ठी स्थाने योगा - १ -१-४९)
० अयवायावः - अयवायाव्-शब्द - प्रथमा विभक्ति ।
आदेश
० एच् =? अयवायाव = अय् अव् आय् आव्
एच् = ए ओ ऐ औ
० Is sutra complete?
० अनुवृत्ति of अचि from इको यणचि
अचि - अच्-शब्द - सप्तमी विभक्ति ।
परनिमित्तम् (तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य १-१-६६)
एच् अच् => {अय् अव् आय् आव्} अच्
एच् = ए ओ ऐ औ । अयवायाव = अय् अव् आय् आव् ।
० ए -> अय्
० ओ -> अव्
० ऐ-> आय्
० औ -> आव्
Application of एचोऽयवायावः
० चे अन
० च् ए अन (ए ϵ एच्, अ ϵ अच्)
० च् अय् अन
० चयन
अभ्यास I
1. फले इच्छा 1. नै अक
2 2
3. 3.
4. फलयिच्छा 4. नायक
1. वायो अवरुणद्धि 1. के एते
2. 2.
3. 3.
4. वायववरुणद्धि 4. कयेते
अभ्यास II
1. लौ अक 1. ये एते
2. 2.
3. 3.
4. लावक 4. ययेते
1. तस्मै अस्तु 1. गुरो ए
2. 2.
3. 3.
4. तस्मायस्तु 4. गुरवे
अदेङ् गुणः (१-१-२)
० अत् and एङ् are named as गुण. गुण is a संज्ञा
० अत् - only हस्व Variations of अ
० एङ् = प्रत्याहार = ए, ओ
० गुण = { अ ए ओ }
आद् गुणः (६-१-८७)
आत् गुणः
० आत् = अ-शब्द पञ्चमी विभक्ति
पूर्वनिमित्तम् (तस्मादित्युत्तरस्य (१-१-६७))
० गुणः - गुण-शब्द {अ ए ओ} - प्रथमा विभक्ति ।
आदेश
० अधिकारः - एकः पूर्वपरयोः
पूर्वपरयोः - पूर्व-पर-शब्द - षष्ठी विभक्ति
स्थानी (षष्ठी स्थाने योगा - १ -१-४९)
० Is sutra complete?
० अनुवृत्ति of अचि from इको यणचि
० अचि - अच्-शब्द - सप्तमी विभक्ति ।
परनिमित्तम् (तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य १-१-६६)
अ अच् => एकः गुणः
Application of आद्गुण:
० भास्कर उदयः
० भास्कर् अ उ दयः (अ ∊ अ-वर्ण , उ ∊ अच्)
० भास्कर् ओ दयः
० भास्करोदयः
अभ्यास I
1. न इच्छति 1. सुलभ उपायः
2. 2.
3. 3.
4. नेच्छति 4. सुलभोपायः
1. पिता इव 1. महा उत्सवः
2. 2.
3. 3.
4. पतेव 4. महोत्सवः
अभ्यास II
1. रमा ईशः 1. मकर ऊर्जित
2. 2.
3. 3.
4. रेमेशः 4. मकरोर्जित
ऋ - स्थाने आदेश
० सप्त ऋषिः
० सप्त् अ ऋ षिः (अ∊ अ ,ऋ ∊ अच्)
० सप्त्? षिः { गुणः (अ ए ओ) ?? }
उरण् रपरः (१-१-५१)
उ: अण् रपरः
उः - ऋ-शब्द , षष्ठी विभक्ति
अण् - प्रथमा विभक्ति
रपरः = The one that has र् next to it is called रपर
The अण् {अ इ उ} which comes as आदेश in place of ऋ will come
with र् next to it. ie, अर् आर् इर् ईर् उर् ऊर्
ऋ - स्थाने आदेश
० सप्त ऋषिः
० सप्त अ ऋ षिः (अ ∊ अ ,ऋ ∊ अच्)
० सप्त्? षिः { गुणः (अ ए ओ) ?? }
० सप्त् अर् षिः
० सप्तर्षिः
अभ्यास I
1. ब्रह्म ऋषिः 1. अधम ऋणं
2. 2.
3. 3.
4. ब्रह्मर्षिः 4. अधमर्णम्
1. वसन्त ऋतुः 1. उत्तम ऋणं
2. 2.
3. 3.
4. वसन्तर्तुः 4. उत्तमर्णम्
अभ्यास II
1. राज ऋषिः 1. यथा इष्टं
2. 2.
3. 3.
4. राजर्षिः 4. यथेष्टम्
1. वेद ऋषिः 1. शरद् ऋतुः
2. 2.
3. 3.
4. वेदर्षिः 4. शरदृतुः
वृद्धिरादैच् (१-१-१)
वृद्धिः आत् ऐच्
० आत् and ऐच् are named as वृद्धि. वृद्धि is a संज्ञा
० आत् - only दीर्घ variations of अ i.e आ (6 Variations)
० ऐच् is प्रत्याहार => ऐ , औ
० वृद्धि = { आ ऐ औ }
वृद्धिरेचि (६-१-८८)
वृद्धिः एचि
० वृद्धिः - वृद्धि-शब्द - प्रथमा विभक्ति । - {आ ऐ औ}
आदेश
० एचि - एच्-शब्द - सप्तमी विभक्ति । {ए ओ ऐ औ}
परनिमित्तम् (तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य १-१-६६)
० अधिकार - एकः पूर्वपरयोः
पूर्वपरयोः - पूर्व-पर-शब्द - षष्ठी विभक्ति
स्थानी (षष्ठी स्थाने योगा - १ -१-४९)
० Is sutra complete ?
० आत् अनुवृत्ति from आद्गुणः
आत् = अ-शब्द पञ्चमी विभक्ति
पूर्वनिमित्तम् (तस्मादित्युत्तरस्य (१-१-६७))
अ एच् => एकः वृद्धिः
Application of वृद्धिरेचि
० मम एव
० मम् अ ए व (अ∊ अ , ए ∊ एच्)
० मम् ऐ व {वृद्धिः (आ ऐ औ) ?? }
० ममैव
अभ्यास I
1. तस्य ऐक्यम् 1. तव ओजः
2. 2.
3. 3.
4. तस्यैक्यम् 4 तवौजः
1. छात्र औत्सुक्यम् 1. तदा एकम्
2. 2.
3. 3.
4. छात्रौत्सुक्यम् 4. तदैकम्
अभ्यास II
1. रक्त ओदनः 1. यथा औषधम्
2. 2.
3. 3.
4. रक्तौदनः 4. यथौषधम्
अकः सर्वर्णे दीर्घः (६-१-१०१)
अकः सवर्णे दीर्घः
० अकः - अक्-शब्द पञ्चमी विभक्ति
० सवर्णे - सवर्ण-शब्द सप्तमी विभक्ति
० दीर्घः - दीर्घ-शब्द प्रथमा विभक्ति
० अधिकारः - एकः पूर्वपरयोः
० अनुवृत्तिः अवश्यं वा ?
० अचि - अच्-सप्तमी विभक्ति
अक् सवर्ण-अच् => एकः दीर्घः
Application of अकः स्वर्णे दीर्घः
० देव आलयः
० देव् अ आ लयः (अ ∈ अक् , आ ∈ अच्, आ is सवर्ण to अ )
० देव् आ लयः {दीर्घः (आ ई ऊ ऋ ए ऐ ओ औ) ??}
० देवालयः
अभ्यास I
1. अपि इदम् 1. कटु उक्तिः
2. 2.
3. 3.
4. अपीदम् 4. अपीदम्
1. मातृ ऋणम् 1. तथा अपि
2. 2.
3. 3.
4. मातॄणम् 4. तथापि
अभ्यास II
1. कवि ईश्वरः 1. गुरु उपदेशः
2. 2.
3. 3.
4. कवीश्वरः 4. गरूपदेशः
एङ: पदान्तादति (६-१-१०९)
एङः पदान्तात् अति
० एङः - एङ्-शब्द पञ्चमी विभक्ति
० पदान्तात् - पदान्तात्-शब्द पञ्चमी विभक्ति
० अति - अत्-शब्द सप्तमी विभक्ति
० अधिकारः - एकः पूर्वपरयोः
० अनुवृत्तिः अवश्यं वा ?
० पूर्वः - पूर्व-शब्द प्रथमा विभक्ति
पदान्त-एङ् अत् => एकः पूर्वः
Application of एङः पदान्तादति
० वायो अत्र
० वाय् ओ अ त्र (ओ ∊ एङ् (पदान्त) , अ ∊ अत्)
० वाय् ओ त्र {पूर्वः (ओ)}
० वायोत्र (वायोऽत्र)
अभ्यास I
1. अग्ने अत्र 1. अहो आगच्छ
2. 2.
3. 3.
4. अग्नेऽत्र 4. ??
1. को अपि 1. अन्ते अस्ति
2. 2.
3. 3.
4. कोऽपि 4. अन्तेऽस्ति
अभ्यास II
1. अधो अधः 1. यशसे अर्थाय
2. 2.
3. 3.
4. अधोऽधः 4. अधोऽधः
हल्-सन्धिः ॥
० हल्-सन्धिः
० We have seen अच्-सन्धिः ie., when two अच्-वर्णऽ are next to each other, some transformation happens.
० Similarly when two हल्-वर्णऽ are next to each other or sometimes हल् and अच् the transformation that happens is called हल्-सन्धि
Eg :
तत् + टीका => तट्टीका
तस्मिन् + इति => तस्मिन्निति
स्तोः श्चुना श्चुः (८/४/४०)
स्तोः श्युना श्चुः
० स्तोः = स्तुँ-शब्द- षष्ठी विभक्ति
स्थानी
० श्चुना - श्चुँ-शब्द - तृतीया विभक्ति ।
Meaning of तृतीया-विभक्ति here is association. That means it can be either पूर्व or पर to स्थानी
० श्चु: - श्चुँ-शब्द - प्रथमा विभक्ति ।
आदेशः
० अनुवृत्तिः -?
<श्चुँ> स्तुँ <श्चुँ> => <श्चुँ >श्चुँ <श्चुँ>
Application of स्तोः श्चुना श्चु:
० यतस् च
० यत स् च् अ
० यत श् च् अ
० यतश्च
० यज् न
० य ज् न् अ
० य ज् ञ् अ
० यज्ञ
अभ्यास I
1. वृक्षस छादयति 1. गुणिन् जयति
2. 2.
3. 3.
4. वृक्षश्छादयति 4. गुणिञ्जयति
1. देवस् शेते 1. तद् जानाति
2. 2.
3. 3.
4. देवश्शेते 4. तज्जानाति
अभ्यास II
1. विद्वान् ज्ञातुम् 1. सोमसुत् चिनोति
2. 2.
3. 3.
4. विद्वाञ्ज्ञातुम् 4. सोमसुच्चिनोति
1.राज् न 1. तद् ज्ञात्वा
2. 2.
3. 3.
4. राज्ञ 4. तज्ज्ञात्वा
ष्टुना ष्टुः (८/४/४१)
ष्टुना ष्टुः
० ष्टुना - ष्टुँ- तृतीया विभक्ति ।
Meaning of तृतीया-विभक्ति here is association. That means it can be either पूर्व or पर to स्थानी
० ष्टुः - ष्टुँ- प्रथमा विभक्ति ।
आदेशः
० अनुवृत्तिः -?
० स्तोः = स्तुँ-शब्द- षष्ठी विभक्ति
स्थानी (षष्ठी स्थाने योगा - १ -१-४९)
<ष्टुँ> स्तुँ <ष्टुँ> =>< ष्टुँ> ष्टुँ< ष्टुँ>
Application of ष्टुना ष्टुः
० तत् टीका
० त त् ट् ईका
० त ट् ट् ईका
० तट्टीका
० इष् तम्
० इ ष् त् अम्
० इ ष् ट् अम्
० इष्टम्
अभ्यास I
1. वृक्षस् टीकते 1. पेष् ता
2. 2.
3. 3.
4. वृक्षष्टीकते 4. पुष्टा
1. अग्निचित् टीकते 1. इष् तवत्
2. 2.
3. 3.
4. अग्निचिट्टीकते 4. इष्टवत्
अभ्यास II
1. अग्निचिन् णकारः 1. असकृद् डयनम्
2. 2.
3. 3.
4. अग्निचिण्णकारः 4. असकृड्डयनम्
1. तद् ढक्का 1. नष् तम्
2. 2.
3. 3.
4. तढ्ढक्का 4. नष्टम्
न पदान्ताट्टोरनाम् (८-४-४२)
न पदान्तात् टोः अनाम्
This is a निषेध-सुत्र, prohibits the above mentioned आदेश in specific cases.
० टोः - टुँ - पञ्चमी विभक्ति
० अनाम् (अत्र षष्टी विभक्ति) - नाम् वर्जयित्वा
० न - अव्ययम्
० अनुवृत्तिः -?
० स्तोः - स्तुँ - षष्ठी विभक्ति
पदान्त- टुँ स्तुँ=> टुँ स्तुँ
Application of न पदान्ताट्टोरनाम्
० श्वलिट् साये
० श्वलि ट् स् आये
० श्वलि ट् स् आये
० श्वलिट् साये
० षट् नाम्
० ष ट् न् आम्
० ष ट् ण् आम्
० ष ण् ण् आम्
० षण्णाम्
तोः षि (८-४-४३)
तोः षि
० तोः - तुँ- षष्ठी विभक्ति
० षि - ष् - सप्तमी विभक्ति
० अनुवृत्तिः - ?
० न - अव्ययम्
तुँ ष् => तुँ ष्
Application of तोः षि
० सन् षष्ठः
० स न् ष् ष्ठः
० स न् ष् ष्ठः
० सन्षष्ठः
शात् (८-४-४४)
० शात् - श - पञ्चमी विभक्ति
० अनुवृत्तिः -?
० न - अव्ययम्
० तोः - तुँ - षष्ठी विभक्ति
श् तुँ => श् तुँ
० प्रश् न
० प्र श् न् अ
० प्र श् न् अ
० प्रश्न
यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (८-४-४५)
० झलां जशोऽन्ते (८-२-३९), झलां जश् झशि (८-४-५३)
० खरि च (८-४-५५), वा अवसाने (८-४-५६)
० मोऽनुस्वारः (८-३-२३), नश्चापदान्तस्य झलि (८-३-२४)
० अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८-४-५८), वा पदान्तास्य (८-४-५९)
० तोर्लि (८-४-६०)
० झयो हो अन्यतरस्यां (८-४-६२)
० शश्छोऽटि (८-४-६३), चोः कुः (८-२-३०)
० रषाभ्यां नो णः समानपदे (८-४-१)
० अट्कुप्वाङ्नुम्-व्यवायेऽपि (८-४-२)
० आदेशप्रत्यययोः (८-३-५९)
० विधि - Types
० आगमः - insertion, Types of आगमः
० छे च (६-१-७३)
० शि तुक् (८-३-३१), दीर्घात् (६-१-७५) + पदान्तात् वा (६-१-७६)
० ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् (८-३-३२), इदितो नुम् (७-१-५८)
० अचो रहाभ्यां द्वे (८-४-४६), अनचि च (८-४-४७)
० लोपः शाकल्यस्य (८-३-१९)
० झरो झरि सवर्णे (८-४-६५)