76
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Line 1:
Line 1: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 6:
Line 41: − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 21:
Line 86: − + Line 40:
Line 105: − + Line 53:
Line 118: − + Line 68:
Line 133: − + Line 95:
Line 160: − + − + Line 104:
Line 169: − + Line 131:
Line 196: + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Line 149:
Line 283: − + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + − ० समासान्ताः+
Added image
== परिचयः ॥ Introduction ==
Consider the following examples:
• नीलकमलस्य सौन्दर्यं कविहृदयम् आह्लादयति।
Versus
• नीलस्य कमलस्य सौन्दर्यं कवेः हदयम् आह्लादयति।
• जन्मदिनस्य शुभाशयाः।
Versus
• जन्मनः दिनस्य शुभाः आशयाः।
• रामलक्ष्मणभरतशत्रुघ्नाः दशरथपुत्राः।
Versus
• रामः च लक्ष्मणः च भरतः च शत्रुघ्नः च दशरथस्य पुत्राः।
What do you observe?
• Two (or more) related words (सुबन्तपदानि) combine to form a single word (सुबन्तपदम्)
• The single (compound) word is called समासः or समस्तपदम्
• The समासः has a new meaning based on the meanings of its words
• Example:
• नीलं and कमलम् padas combine to form a new praatipadikam नीलकमल
• नीलकमल has a new meaning (based on meanings नीलं and कमलम्)<ref name=":0">Amit Rao, Samasa - an alternate introduction, Vidyasvam.</ref>
== What is a समास ? ==
== What is a समास ? ==
० The process of two पदऽ combining to become one पद is called समास
० The process of two पदऽ combining to become one पद is called समास
Eg: दशरथस्य पुत्रः रामः => दशरथपुत्रः रामः दशरथपुत्र is the समस्तपद.
Eg: दशरथस्य पुत्रः रामः => दशरथपुत्रः रामः दशरथपुत्र is the समस्तपद.
० In this example the primary meaning is राम. Primary meaning is called the प्रधानार्थः. The expansion of the समस्तपद to understand the meaning is called विग्रह-वाक्य Eg: दशरथस्य पुत्रः.
० In this example the primary meaning is राम. Primary meaning is called the प्रधानार्थः. The expansion of the समस्तपद to understand the meaning is called विग्रह-वाक्य Eg: दशरथस्य पुत्रः.<ref name=":1">Sridhar Subbanna, Samasa, Samskritadhyayana Karyashala, Vidyasvam.</ref>
• The समस्तपदम् has a प्रातिपदिक form like any other सुबन्त
• The विभक्तिऽ of the पद’s are not seen in the समास (they get लोप)
• But their effect is seen in the meaning of the samastapadam
• The samasta praatipadikam then gets a vibhakti based on its role in the vaakya, to form a padam like any other subanta
• Example:
• नीलं and कमलम् padas combine to form the samaasa praatipadikam नीलकमल
• In this sentence, it gets षष्ठीविभक्तिः to form नीलकमलस्य
A shloka defining samaasa
• विभक्तिलृप्यते यत्र तदर्थस्तु प्रतीयते।
पदानां चैकपद्यं च समासः सोऽभिधीयते।।
=>
विभक्तिः, लुप्यते, यत्र, तदर्थः, तु, प्रतीयते।
पदानाम्, च, ऐकपद्यम्, च, समासः, सः, अभिधीयते॥
=>
Where the vibhakti gets hidden, but its meaning is apparent, and where padams get merged into a single padam, that is called a samaasa.<ref name=":0" />
== Conditions to initiate a Samasa ==
== Conditions to initiate a Samasa ==
० They should have सामर्थ्य
० They should have सामर्थ्य
० A prescribing सूत्र
० A prescribing सूत्र<ref name=":1" />
== सामर्थ्य ==
== सामर्थ्य ==
दशरथस्य पुत्रः रामः आगच्छति ।
दशरथस्य पुत्रः रामः आगच्छति ।
दशरथपुत्रः रामः आगच्छति ।
दशरथपुत्रः रामः आगच्छति ।<ref name=":1" />
=== सामर्थ्यं नास्ति ===
=== सामर्थ्यं नास्ति ===
It is said that
It is said that
सापेक्षम् असमर्थम् भवति ।
सापेक्षम् असमर्थम् भवति ।<ref name=":1" />
== समास - Process ==
== समास - Process ==
० Then विभक्ति is added to make it a सुबन्त-पद - दशरथपुत्रः
० Then विभक्ति is added to make it a सुबन्त-पद - दशरथपुत्रः
० The first पद in the समस्तपद is called पूर्वपद , second one is called उत्तरपद .
० The first पद in the समस्तपद is called पूर्वपद , second one is called उत्तरपद .<ref name=":1" />
== Structure of समास-विधायक-सूत्र ==
== Structure of समास-विधायक-सूत्र ==
Eg : रामः ग्रामं गतः => रामः ग्रामगतः ,
Eg : रामः ग्रामं गतः => रामः ग्रामगतः ,
रामः फलं प्राप्तः => रामः फल्प्राप्तः
रामः फलं प्राप्तः => रामः फल्प्राप्तः<ref name=":1" />
== Order of पूर्वपद and उत्तरपद ==
== Order of पूर्वपद and उत्तरपद ==
० In the समस्तपद, among the two सुबन्त-पदऽ, which one should be पूर्वपद, Wwhich one should be उत्तरपद ?
० In the समस्तपद, among the two सुबन्त-पदऽ, which one should be पूर्वपद, Which one should be उत्तरपद ?
० The one referred by प्रथमा-विभक्ति in the सूत्र will get a संज्ञा called उपसर्जन , and that having उपसर्जन-संज्ञा will becone पूर्वपद and other one will become उत्तरपद.
० The one referred by प्रथमा-विभक्ति in the सूत्र will get a संज्ञा called उपसर्जन , and that having उपसर्जन-संज्ञा will becone पूर्वपद and other one will become उत्तरपद.
० In the previous example, in the sutra, द्वितीया is in प्रथमा-विभक्ति, hence the सुबन्त - ग्रामं which is in द्वितीया-विभक्ति is referred by the word द्वितीया in the सूत्र.
० In the previous example, in the sutra, द्वितीया is in प्रथमा-विभक्ति, hence the सुबन्त - ग्रामं which is in द्वितीया-विभक्ति is referred by the word द्वितीया in the सूत्र.
० So, ग्रामं will get the उपसर्जन-संज्ञा. Hence, ग्राम -becomes पूर्वपद in ग्रामं गतः => ग्रामगतः
० So, ग्रामं will get the उपसर्जन-संज्ञा. Hence, ग्राम -becomes पूर्वपद in ग्रामं गतः => ग्रामगतः<ref name=":1" />
=== अभ्यास I ===
=== अभ्यास I ===
4. नरकपतितः 4. सुखापन्ना
4. नरकपतितः 4. सुखापन्ना
== Classification of Samasas ==
Q: What is the difference between नीलकमलम् and दशरथपुत्रः?
A: The way the meaning combines is different.
• This can be seen from the respective '''विग्रहवाक्यऽ:'''
• नीलं कमलं नीलकमलम्।
• दशरथस्य पुत्रः दशरथपुत्रः।
• The first pada is called पूर्वपद, the second is called उत्तरपद
• In नीलकमल, नील is पूर्वपद, and कमल is उत्तरपद
• In दशरथपुत्र, दशरथ is पूर्वपद, and पुत्र is उत्तरपद
• Samaasas are classified based on how the पूर्वपद and उत्तरपद combine to give the primary meaning of the samaasa. There are basically 4 ways:<ref name=":0" />
{| class="wikitable"
|+Classification of Samasa
!Sr.no.
!Type
!Primary meaning
!Name
!Example
|-
|1
|पूर्वपदप्रधान
|Meaning of पूर्वपद
|अव्ययीभाव
|उपवृक्षम् = वृक्षस्य समीपम्
|-
|2
|उत्तरपदप्रधान
|Meaning of उत्तरपद
|तत्पुरुष
|दशरथपुत्रः = दशरथस्य पुत्रः
|-
|3
|उभयपदप्रधान
|Meaning of both पूर्व and उत्तरपदs
|द्वन्द्व
|रामकृष्णौ = रामः च कृष्णः च
|-
|4
|अन्यपदप्रधान
|Meaning of neither पूर्व nor उत्तरपद
|बहुव्रीहि
|पीताम्बरः = पीतम् अम्बरं यस्य सः
|}
== Samasa and Sandhi ==
• Sandhi- adjoining वर्णऽ combine for smoother pronunciation
• E.g. इक् + अच् => यण् + अच् (इको यणचि) - यदि + अत्र = यद्यत्र
• It is a '''sound-level-merge'''
• Samaasa - related सुबन्तऽ combine for compact expression
• E.g. दशरथस्य पुत्रः => दशरथपुत्रः
• It is a '''meaning-level-merge'''
• A samaasa may involve sandhi if applicable
• E.g. गणानां ईशः गणेशः (samaasa), in this गण+ईश => गणेश (अ+ई=ए, sandhi)<ref name=":0" />
[[File:11 Samasa Types.PNG|thumb|602x602px|Types of Samasas. Copyright: Sridhar Subbanna.]]
== समास-विधाः ==
== समास-विधाः ==
० कु-गति-प्रादि समास
० कु-गति-प्रादि समास
० उपपद-समास
० उपपद-समास<ref name=":1" />
== समासान्ताः ==
=== समासान्ताः (५-४-६८ to ५-४-१६८) ===
There are some प्रत्ययऽ that are defined as समासान्त, as the name says it comes at the end of the समास and does NOT impact the meaning, only transformational change.
Eg :
परमः राजा => परमराजन् + टच् => परमराज => परमराजः
ऋचः अर्धम् => अर्ध+ऋच् => अर्धर्च् + अ => अर्धर्च => अर्धर्चः
जलस्य पन्थाः => जलपथिन् + अ => जलपथ => जलपथः<ref name=":1" />
=== ऋक्पूर्ब्धू: पथामानक्षे ===
When ऋच् पुर् अप् धुर् पथिन् becomes the उत्तरपद then अ will be the समासान्त-प्रत्ययः except when the meaning of समस्तपद is अक्ष (axis of the wheel)
Eg :
ऋचः अर्धम् => अर्ध+ऋच् => अर्धर्च् + अ => अर्धर्च => अर्धर्चः
विष्णोः पूः => विष्णुपुर् अ => विष्णुपुरम्
द्वयोः गतः आपः यस्मिन् तत् => द्वि अप् अ => द्वीपम्
राज्ञः धूः => राजन् धुर् अ => राजधुरा
जलस्य पन्थाः => जलपथिन् + अ => जलपथ => जलपथः<ref name=":1" />
=== राजाहःसखिभ्यश्टच् (५-४-९१) ===
When राजन् अहन् सखि becomes the उत्तरपद then टच् will be the समासान्त-प्रत्ययः in case of तत्पुरुषसमास.
Eg :
परमः राजा => परम+राजन् + टच् => परमराज => परमराजः
उत्तमं अहः => उत्तम अहन् +टच् => उत्तमाह => उत्तमाहः
कृष्णस्य सखा => कृष्ण सखि टच् => कृष्णसख => कृष्णसखः<ref name=":1" />
=== उरःप्रभृतिभ्यः कप् (५-४-९१) ===
When उरस्। सर्पिस्। उपानः। पुमान् । अनङ्वान् । नौः। पयः । लक्ष्मीः। दधि। मधु। शालि। अर्थान् नञः अनर्थकः । becomes the उत्तरपद then कप् will be the समासान्त-प्रत्ययः in case of बहुब्रीहि-समास.
Eg :
व्यूढम् उरः यस्य सः व्यूढोरस् कप् => व्यूढोरस्क => व्यूढोरस्कः
नास्ति अर्थः यस्य सः अनर्थ कप् => अनर्थक => अनर्थकः
प्रियं सर्पिः यस्य सः प्रियसर्पिस् कप् => प्रियसर्पिष्कः<ref name=":1" />
=== शेषाद्विभाषा (५-४-१५४) ===
Wherever there is no mention of समासान्त-प्रत्यय for बहुब्रीहि then कप् will come optionally.
Eg :
बह्व्यः वीणाः यस्य बहुवीणः /बहुवीणकः ।
बहवः पुत्राः यस्य सः बहुपुत्रः/ बहुपुत्रकः ।
प्रियः पन्थाः यस्य सः प्रियपथः ।<ref name=":1" />
== Summary of the Introduction ==
• Samaasa - a Very prominent and useful feature of Sanskrit
• Related subantas merge into single subanta with a new meaning based on the meaning of the merging subantas, for compactness of expression
• The vibhakti of the padams involved gets lopa to form the samaasa praatipadikam, which then gets a relevant vibhakti like any other subantapadam
• The vigrahavaakya explains the meaning relation between the words
• Based on the role of Poorva and Uttara padam in the new meaning, samaasas are classified 4 ways at the top level
• पूर्वपदप्रधान - अव्ययीभाव, उत्तरपदप्रधान - तत्पुरुष,उभयपदप्रधान - द्वन्द्व, अन्यपदप्रधान - बहुव्रीहि
• Sandhi is sound-merge, samaasa is meaning-merge. A samaasa formation may involve sandhi if applicable.<ref name=":0" />
== References ==
[[Category:Vyakarana]]
[[Category:Vyakarana]]