Bahuvrihi Samasa (बहुव्रीहिसमासः)
० अनेकम् अन्यपदार्थे (2-2-24)
The समास happenning between सुबन्त-पदऽ where the meaning of the समस्तपद is other than the meaning of the participating सुबन्तऽ is called बहुब्रीहि-समास.
Eg :
पीतम् अम्बरं यस्य (विष्णोः) सः (विष्णुः) => पीताम्बरः (विष्णुः)
चक्रं पाणौ यस्य (कृष्णस्य) सः (कृष्णः) => चक्रपाणिः (कृष्णः)
० बहुव्रीहि-समास is prescribed in the meanings of all विभक्तिऽ other than the meaning of प्रथमा-विभक्ति.
Eg :
प्राप्तम् उदकं यं ग्रामं सः ग्रामः => प्राप्तोदकः
कृतः अभ्यासः येन सः => कृताभ्यासः
उपहृतः पशुः यस्मै रुद्राय सः रुद्रः => उपहृतपशुः
उद्धृतः ओदनः यस्मात् पात्रात् तत् पात्रम् => उद्धृतोदनम्
वीराः पुरुषाः यस्मिन् देशे सः देशः => वीरपुरुषः
अभ्यास I
1.गङ्गा भार्या यस्य सः 1. धृतानि पुष्पाणि यया सा
2. 2.
3. 3.
4. गङ्गाभार्यः (शन्तनुः) 4. धृतपुष्पा (लता)
1.गलितानि पुष्पाणि यस्याः सा 1. उद्धतः ओदनः यस्याः सा
2. 2.
3. 3.
4. गलितपुष्पा (लता) 4. उद्धतौदना (स्थाली)
अभ्यास II
1.दृढा भक्तिः यस्य सः 1. पतितपर्णः
2. 2.
3. 3.
4. दृढाभक्तिः (सेवकः) 4. पतितानि पर्णानि यस्मात् सः वृक्षः
1.अधीतकाव्या 1. तपोधनः
2. 2.
3. 3.
4. अधीतं काव्यं यया सा बालिका 4. तपः धनं यस्य सः
अभ्यास III
1. बहुब्रीहिः 1. विद्यास्वम्
2. 2.
3. 3.
4. बहवः व्रीहयः यस्य सः पुरुषः 4. विद्या स्वम् यस्मात् तत् अध्ययनम्
० We observed that in the previous examples, the words that are participating in the सामास are in समानाधिकरण to each other. That is the most common बहुब्रीहि, hence called सामान्यबहुब्रीहिः
० Rarely, व्यधिकरण-सुबन्त words also can have बहुब्रीहि-समास, they are called व्यधिकरण-बहुव्रीहिः
Eg :
गदा पाणौ यस्य नारायणस्य सः नारायणः => गदापाणिः
भाले चन्द्रः यस्य गणेशः सः गणेशः =>भालचन्द्रः
अभ्यास I
1.गडुः कण्ठे यस्य सः 1. पद्मं नाभौ यस्य सः
2. 2.
3. 3.
4. गडुकण्ठः (पुरुषः) 4. पद्मनाभः (विष्णुः)
1.चन्द्रमौलिः 1. शस्त्रपाणयः
2. 2.
3. 3.
4. चन्द्रः मौलौ यस्य रुद्रस्य सः रुद्रः 4. शस्त्रं पाणौ येषां सैनिकानां ते