Changes

Jump to navigation Jump to search
Line 1: Line 1: −
[[Bharatiya Kala Vidya (भारतीय कला विद्या)]]
+
[[Bharatiya Kala Vidya (भारतीय कला विद्या)]]  
    
कला प्राचीन भारतीय शिक्षाप्रणाली का महत्त्वपूर्ण अंग हुआ करता था। मानव जीवन को सुन्दर एवं परिष्कृत बनाने में कला का विशेष योगदान है।  इनकी संख्या चौंसठ होने के कारण इन्हैं चतुष्षष्टिः कला भी कहा जाता है।
 
कला प्राचीन भारतीय शिक्षाप्रणाली का महत्त्वपूर्ण अंग हुआ करता था। मानव जीवन को सुन्दर एवं परिष्कृत बनाने में कला का विशेष योगदान है।  इनकी संख्या चौंसठ होने के कारण इन्हैं चतुष्षष्टिः कला भी कहा जाता है।
Line 20: Line 20:  
* शिवतत्त्वरत्नाकरः (बसवराजेन्द्र)॥ Shivatattvaratnakara by Basavarajendra
 
* शिवतत्त्वरत्नाकरः (बसवराजेन्द्र)॥ Shivatattvaratnakara by Basavarajendra
   −
इनमें से कुछ ग्रंथों में 64 कलाओं की सूची को निम्न तालिका में जोड़ा गया है-
+
इनमें से कुछ ग्रंथों में वर्णित कलाओं की सूची को निम्न तालिका में जोड़ा गया है-
    
{| class="wikitable"
 
{| class="wikitable"
|+चौंसठ कलाऍं॥ Chatusshashti Kala (64 Arts)
+
|+कलाऍं ॥ Kala (Arts)
 
!क्र.सं.
 
!क्र.सं.
 
!ललितविस्तर <ref>आचार्य श्री बलदेव उपाध्याय, संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास, अष्टादश(प्रकीर्ण)खण्ड,संस्कृतवाङ्मय में कलाशास्त्र, उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान सन् २०१७ पृ० ३१/३३।</ref>
 
!ललितविस्तर <ref>आचार्य श्री बलदेव उपाध्याय, संस्कृत वाङ्मय का बृहद् इतिहास, अष्टादश(प्रकीर्ण)खण्ड,संस्कृतवाङ्मय में कलाशास्त्र, उत्तर प्रदेश संस्कृत संस्थान सन् २०१७ पृ० ३१/३३।</ref>
Line 566: Line 566:  
विद्याओं के साथ ही इन कलाओं का अध्ययन भी भारतीय सुबुद्ध नागरिक क्योंकि कला जीवन जीने की कला है तथा प्रेममय दाम्पत्य जीवन, सुखी परिवार और सुन्दर समाज की आधार शिला है। संस्कृत वाङ्ममय में निबद्ध कलाऐं पुरातन भारतीय जीवन, सभ्यता, संस्कृति धर्म और दर्शन को समझने तथा वर्तमान जीवन शैली को सँवारने की दृष्टि देती है।
 
विद्याओं के साथ ही इन कलाओं का अध्ययन भी भारतीय सुबुद्ध नागरिक क्योंकि कला जीवन जीने की कला है तथा प्रेममय दाम्पत्य जीवन, सुखी परिवार और सुन्दर समाज की आधार शिला है। संस्कृत वाङ्ममय में निबद्ध कलाऐं पुरातन भारतीय जीवन, सभ्यता, संस्कृति धर्म और दर्शन को समझने तथा वर्तमान जीवन शैली को सँवारने की दृष्टि देती है।
   −
== कलाओं का संक्षिप्त परिचय ==
+
[[Introduction to Bharatiya Kalas - Part 1 (कलाओं का संक्षिप्त परिचय)]] and [[Introduction to Bharatiya Kalas - Part 2 (कलाओं का संक्षिप्त परिचय)]]
 
  −
=== गीतम् ॥ Geeta ===
  −
गीतम् - संस्कृत  वाङ्ममय में ' गीत, वाद्य, तथा नृत्य इन तीनों की त्रयी को संगीत कहा गया है।<blockquote>गीतं वाद्यं तथा नृत्तं त्रयं संगीतमुच्यते।(संगीत रत्नाकर१/२१)</blockquote>संगीत में वाद्य गीत का अनुगामी है और नृत्य वाद्य का। अतः गीत ही प्रधान एवं प्रथम है।<blockquote>नृत्यं वाद्यानुगं प्रोक्तं वाद्यं गीतानुवर्ति च। अतो गीतं प्रधानत्वादत्रादावभिधीयते॥ (संगीत रत्नाकर १/२५)</blockquote>गीत नादब्रह्म की साधना है, फलतः पुरुषार्थ चतुष्टय की साधक है-<blockquote>धर्मार्थकाममोक्षाणामिदमेवैकसाधनम् ।(संगीत रत्नाकर १/३०)</blockquote>आचार्य शार्गदेवके अनुसार मनोरंजक स्वरसमुदाय की संज्ञा गीत है-<blockquote>रञ्जकः स्वरसन्दर्भो गीतमित्यभिधीयते।((संगीत रत्नाकर ४/१)</blockquote>
  −
 
  −
=== वाद्यम् ॥ Vadya ===
  −
 
  −
=== नृत्यम् ॥ Nrtya ===
  −
 
  −
=== नाट्यम् ॥ Natya ===
  −
 
  −
=== आलेख्यम् ॥ Alekhya ===
  −
 
  −
=== विशेषकच्छेद्यम् ॥ Visheshakacchedya ===
  −
 
  −
=== तण्डुलकुसुमयलिविकाराः ॥ Tandula kusumayalivikara ===
  −
 
  −
=== पुष्पास्तरणम् ॥ Pushpaastarana ===
  −
 
  −
=== दशनवसनाङ्गरागाः ॥ Dashana vasananga raga ===
  −
 
  −
=== दशनवसनाङ्गरागाः ॥ Dashana vasananga raga ===
  −
 
  −
=== शयनरचनम् ॥ Shayana rachana ===
  −
 
  −
=== उदकवाद्यम् ॥ Udakavadya ===
  −
 
  −
=== उदकघातः ॥ Udakaghata ===
  −
 
  −
=== चित्रायोगाः ॥ Chitrayoga ===
  −
 
  −
=== माल्यग्रथनविकल्पाः ॥ Malyagrathana vikalpa ===
  −
 
  −
=== केशशेखरापीडयोजनम् ॥ Keshashekharapeeda yojana ===
  −
 
      
== निष्कर्ष॥ Discussion ==
 
== निष्कर्ष॥ Discussion ==

Navigation menu