76
edits
Changes
Jump to navigation
Jump to search
Creating a new page
== What is तद्धित ? ==
० तद्धित is a प्रत्यय that is added to a प्रातिपदिक to derive another प्रातिपदिक . This derived प्रातिपदिक is known as तद्धितान्त-प्रातिपदिक or secondary derivative.
In अष्टाध्यायी 4th and 5th अध्याय, तद्धित-प्र्ययऽ are prescribed.
० तद्धित-प्रत्यय comes in various meanings. When these प्रत्ययऽ are added to the प्रातिपदिक, it gives a different meaning than that of the root प्रातिपदिक but related to the root.
== तद्धित-अर्थः ==
Meanings of तद्धित-पत्यय :
० अपत्यार्थ - son/ daughter of
० मत्वर्थ - Possessor of
० भावार्थ - abstract of
० कर्मार्थ- work of
० अतिशयार्थ - comparitive
० Miscellaneous प्रत्ययऽ समूह, पूरण, विकार etc.
== अपत्यार्थः ==
अपत्य means a child (नपुंसकलिङ्ग). अपत्यं पुमान् (son) / अपत्यं स्त्री (daughter)
० अण्
Eg : विवस्वत् + अण् = वैवस्वत (son of विवस्वत्)
वैवस्वती (daughter of विवस्वत्)
औपगव (son of उपगु) = उपगु + अण्
० इञ् (only for अकारान्त)
Eg : दशरथ + इञ् = दाशरथि (son of दशरथ)
Son of वरुण = वरुण + इञ् => वारुणि
Son of गर्ग = गर्ग + इञ् => गार्गि
० ढक् (only for स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम्) (आयनेयीनीयियः फढखच्छघां प्रत्ययादीनाम् 7-1-2)
Eg - कुन्ती + ढक् = कौन्तेय (Son कुन्ती)
Son of विनता = विनता + ढक् => वैनतेय
Son of गङ्गा = गङ्गा + ढक् = गाङ्गेय
== आदि-वृद्धिः ==
० णित् ञित् कित् these three प्रत्ययऽ when added the pratipadika’s first अच् will get वृद्धि-आदेश :। The sutras that prescribe this वृद्धि are तद्धितेष्वचामादेः (7-2-117), किति च (7-2-118)
वृद्धि : आ ऐ औ
Eg :
० दशरथ + इञ् => दाशरथि
० रघु + अण् => राघव (ओर्गुणः - 6-4-146)
० कुन्ति + ढक् = कौन्तेय
० राधा + ढक् = राधेय
== मत्वर्थः ==
मतुँप्, इनिँ, ठन्, विनिँ- These come in the meaning of possessor.
० मतुँप्
Eg : गौः अस्य अस्ति इति गोमत् (गो + मतुँप्)
Person who possesses cow.
० मत् will get a वत् => आदेशः for these प्रातिपदिकऽ -
० अकारान्त
० मकारान्त
० अत्-उपधा
० म्-उपधा
Eg: गुणवत्, शंवत्, पयस्वत्, लक्ष्मीवत् ।
मतुँप्, इनिँ, ठन्, विनिँ- These come in the meaning of possessor.
० इनिँ
Eg: योगः अस्य अस्ति इति = योगिन् (योग + इन्). Person who has yoga.
० ठन्
Eg: धनं अस्य अस्ति इति = धनिक (धन + ठन्).
० विनिँ
Eg: यशः अस्य अस्ति इति = यशस्विन् (यशस् + विनिँ).
== भावार्थः ==
भाव is the abstract form of concrete objects.
Eg : qualities, attributes of concrete objects.
० त्व
Eg : मनुष्यस्य भावः मनुष्यत्व (नपुं) , शुक्लत्व , नृपत्व, गुरुत्व, सुन्दरत्व
० तल्
Eg : मनुष्यस्य भावः मनुष्यता (स्त्री) , शुक्लता, नृपता, गुरुता, सुन्दरता
० ष्यञ्
Eg: शुक्लस्य भावः शौक्ल्य (नपुं) , दार्ढ्य , जाड्य, माधुर्य, सौन्दर्य
== कर्मार्थः ==
कर्म here refers to the work of.
Eg :
० ष्यञ् - work of कुशल (skilled person) is कौशल्य (skill).
० यक् - work of अधिपति (king) is आधिपत्य
० अञ् - work of शिशु (infant) is शैशव
० अण् - work of गुरु is गौरव ,
शुचि -> शौच
मुनि -> मौन
== अतिशयार्थः ==
Comparitive - better, best
० Better among two
० तरप् Eg: शीघ्र + तरप् => शीघ्रतर , गुरुतर
० ईयसुँन् Eg: शघ्र + ईयसुन् = शीघ्रीयस् , गरीयस्
० Best among many
० तमप् Eg: शीघ्र + तमप् = शीघ्रतम , गुरुतम
० इष्ठन् Eg: शीघ्र + इष्ठन् = शीघ्रिष्ठः, गरिष्ठ
== अव्ययं ==
The प्रत्ययऽ when added will get an अव्यय
० तसिँल् / तस्- पञ्चम्यर्थे यत् -> यतः, तत् -> ततः, अस्मात् -> इतः , किम् -> कुतः, गृहात् - गृह + तस् = गृहतः , शालातः
० त्रल् - सप्तम्यर्थे on a किम् /सर्वनाम शब्द - यत् -> यत्र, तत्-> तत्र, अस्मात् - अत्र, कुत्र
० थाल् - प्रकार्थे- (mode/sort/way),येन प्रकारेण- यत् -> यथा, तत्-> तथा , इदं->इत्थं
० दा - कालार्थे यस्मिन काले - यत् -> यदा, कस्मिन् काले किं->कदा, सर्व->सर्वदा
० धा - विधार्थे (types) एक -> एकधा , द्विधा, त्रिधा, शतधा , षोढा
== मयट् ==
० मयट् - this comes in the following meanings
० विकारार्थे (transformation)
Eg: काष्ठस्य विकारः काष्ठमयः दण्डः
मृदः विकारः मृन्मयः घटः
० प्राचुर्यार्थे (plenty/abundance)
Eg: यस्मिन् देशे जलस्य प्राचुर्यं सः प्रदेशः जलमयः
== वतुप् , वति , इतच् ==
० वतुँप् - परिमाणे (quantity)
० यद् Eg: यावत् (यावान्, यावती, यावत्)
० तद् Eg: तावत्/तावती
० किं Eg: कियत्/कियती
० वतिँ - तेन तुल्यं क्रिया (Similar action)
Eg: सज्जनवत् व्यवहरति । प्रौढवत् , मर्कटवत्
० इतच् - तत् अस्य सञ्जातं - (generated for)
० पुष्पाणि अस्य सञ्जातं - पुष्प+इतच्= पुष्पितं वनं ।
० पण्डा अस्य सञ्जाता इति - पण्डा+इतच् = पण्डितः ।
== पूरणार्थः ==
पूरणार्थः (Ordinal numbers) - in the meaning of first, second, fifth, tenth, twentieth, hundredth etc
० First - प्रथम
० तीय on द्वि and त्रि
द्वितीय, तृतीय
० डट्- 4 onwards
० चतुर् and षष् Will get the थुक्-आगम
चतुर्- चतुर् + थुक् + डट् = चतुर्थ, षष् + थुक् + डट् = षष्ठ
० एकादशन् + डट् => एकादश
० Similarly, द्वादश, त्रयोदश, नवदश, विंश, त्रिंश
० 5 to 10 excluding 6 will get मट्-आगम
० पञ्चन् + मट् + डट् => पञ्चम
० Similarly, सप्तमः,अष्टम, नवम, दशम
० तमट् - 20 to 99 optionally, madnatorily for for 60 (षष्टि), 70 (सप्तति), 80 (अशीति), 90 (नवति) , 100 (शत) , 100+
० विंशति + तमट् + डट् => विंशतितम / विंश
० त्रिंशत् + तमट् + डट् => त्रिंशत्तम / त्रिंश
० शत + तमट् + डट् => शततम
== च्वि , सातिँ, तल् ==
० च्चि- अभूततद्भावे - Earlier which was not like this but now it has become.
Eg: अकृष्णं वस्त्रं कृष्णं भवति = कृष्ण+च्चि=>कृष्णीभवति.
अशुचि शुचि भवति => शुचीभवति.
Similarly करोति can be used कृष्णीकरोति, शुचीकरोति.
अभस्म भस्म भवति => भस्मीभवति/भस्मीकरोति/भस्मीभूतः /तृणीकृत्य
० सातिँ - साकल्यार्थे - Completely/nothing remains.
Eg: भस्म+साति => भस्मसात् Completely turned in ashes.
० तल्- समूहार्थे - meaning of Group.
Eg: जनानां समूहः -> जन + तल् => जनता, बन्धुता, ग्रामता
० तद्धित is a प्रत्यय that is added to a प्रातिपदिक to derive another प्रातिपदिक . This derived प्रातिपदिक is known as तद्धितान्त-प्रातिपदिक or secondary derivative.
In अष्टाध्यायी 4th and 5th अध्याय, तद्धित-प्र्ययऽ are prescribed.
० तद्धित-प्रत्यय comes in various meanings. When these प्रत्ययऽ are added to the प्रातिपदिक, it gives a different meaning than that of the root प्रातिपदिक but related to the root.
== तद्धित-अर्थः ==
Meanings of तद्धित-पत्यय :
० अपत्यार्थ - son/ daughter of
० मत्वर्थ - Possessor of
० भावार्थ - abstract of
० कर्मार्थ- work of
० अतिशयार्थ - comparitive
० Miscellaneous प्रत्ययऽ समूह, पूरण, विकार etc.
== अपत्यार्थः ==
अपत्य means a child (नपुंसकलिङ्ग). अपत्यं पुमान् (son) / अपत्यं स्त्री (daughter)
० अण्
Eg : विवस्वत् + अण् = वैवस्वत (son of विवस्वत्)
वैवस्वती (daughter of विवस्वत्)
औपगव (son of उपगु) = उपगु + अण्
० इञ् (only for अकारान्त)
Eg : दशरथ + इञ् = दाशरथि (son of दशरथ)
Son of वरुण = वरुण + इञ् => वारुणि
Son of गर्ग = गर्ग + इञ् => गार्गि
० ढक् (only for स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम्) (आयनेयीनीयियः फढखच्छघां प्रत्ययादीनाम् 7-1-2)
Eg - कुन्ती + ढक् = कौन्तेय (Son कुन्ती)
Son of विनता = विनता + ढक् => वैनतेय
Son of गङ्गा = गङ्गा + ढक् = गाङ्गेय
== आदि-वृद्धिः ==
० णित् ञित् कित् these three प्रत्ययऽ when added the pratipadika’s first अच् will get वृद्धि-आदेश :। The sutras that prescribe this वृद्धि are तद्धितेष्वचामादेः (7-2-117), किति च (7-2-118)
वृद्धि : आ ऐ औ
Eg :
० दशरथ + इञ् => दाशरथि
० रघु + अण् => राघव (ओर्गुणः - 6-4-146)
० कुन्ति + ढक् = कौन्तेय
० राधा + ढक् = राधेय
== मत्वर्थः ==
मतुँप्, इनिँ, ठन्, विनिँ- These come in the meaning of possessor.
० मतुँप्
Eg : गौः अस्य अस्ति इति गोमत् (गो + मतुँप्)
Person who possesses cow.
० मत् will get a वत् => आदेशः for these प्रातिपदिकऽ -
० अकारान्त
० मकारान्त
० अत्-उपधा
० म्-उपधा
Eg: गुणवत्, शंवत्, पयस्वत्, लक्ष्मीवत् ।
मतुँप्, इनिँ, ठन्, विनिँ- These come in the meaning of possessor.
० इनिँ
Eg: योगः अस्य अस्ति इति = योगिन् (योग + इन्). Person who has yoga.
० ठन्
Eg: धनं अस्य अस्ति इति = धनिक (धन + ठन्).
० विनिँ
Eg: यशः अस्य अस्ति इति = यशस्विन् (यशस् + विनिँ).
== भावार्थः ==
भाव is the abstract form of concrete objects.
Eg : qualities, attributes of concrete objects.
० त्व
Eg : मनुष्यस्य भावः मनुष्यत्व (नपुं) , शुक्लत्व , नृपत्व, गुरुत्व, सुन्दरत्व
० तल्
Eg : मनुष्यस्य भावः मनुष्यता (स्त्री) , शुक्लता, नृपता, गुरुता, सुन्दरता
० ष्यञ्
Eg: शुक्लस्य भावः शौक्ल्य (नपुं) , दार्ढ्य , जाड्य, माधुर्य, सौन्दर्य
== कर्मार्थः ==
कर्म here refers to the work of.
Eg :
० ष्यञ् - work of कुशल (skilled person) is कौशल्य (skill).
० यक् - work of अधिपति (king) is आधिपत्य
० अञ् - work of शिशु (infant) is शैशव
० अण् - work of गुरु is गौरव ,
शुचि -> शौच
मुनि -> मौन
== अतिशयार्थः ==
Comparitive - better, best
० Better among two
० तरप् Eg: शीघ्र + तरप् => शीघ्रतर , गुरुतर
० ईयसुँन् Eg: शघ्र + ईयसुन् = शीघ्रीयस् , गरीयस्
० Best among many
० तमप् Eg: शीघ्र + तमप् = शीघ्रतम , गुरुतम
० इष्ठन् Eg: शीघ्र + इष्ठन् = शीघ्रिष्ठः, गरिष्ठ
== अव्ययं ==
The प्रत्ययऽ when added will get an अव्यय
० तसिँल् / तस्- पञ्चम्यर्थे यत् -> यतः, तत् -> ततः, अस्मात् -> इतः , किम् -> कुतः, गृहात् - गृह + तस् = गृहतः , शालातः
० त्रल् - सप्तम्यर्थे on a किम् /सर्वनाम शब्द - यत् -> यत्र, तत्-> तत्र, अस्मात् - अत्र, कुत्र
० थाल् - प्रकार्थे- (mode/sort/way),येन प्रकारेण- यत् -> यथा, तत्-> तथा , इदं->इत्थं
० दा - कालार्थे यस्मिन काले - यत् -> यदा, कस्मिन् काले किं->कदा, सर्व->सर्वदा
० धा - विधार्थे (types) एक -> एकधा , द्विधा, त्रिधा, शतधा , षोढा
== मयट् ==
० मयट् - this comes in the following meanings
० विकारार्थे (transformation)
Eg: काष्ठस्य विकारः काष्ठमयः दण्डः
मृदः विकारः मृन्मयः घटः
० प्राचुर्यार्थे (plenty/abundance)
Eg: यस्मिन् देशे जलस्य प्राचुर्यं सः प्रदेशः जलमयः
== वतुप् , वति , इतच् ==
० वतुँप् - परिमाणे (quantity)
० यद् Eg: यावत् (यावान्, यावती, यावत्)
० तद् Eg: तावत्/तावती
० किं Eg: कियत्/कियती
० वतिँ - तेन तुल्यं क्रिया (Similar action)
Eg: सज्जनवत् व्यवहरति । प्रौढवत् , मर्कटवत्
० इतच् - तत् अस्य सञ्जातं - (generated for)
० पुष्पाणि अस्य सञ्जातं - पुष्प+इतच्= पुष्पितं वनं ।
० पण्डा अस्य सञ्जाता इति - पण्डा+इतच् = पण्डितः ।
== पूरणार्थः ==
पूरणार्थः (Ordinal numbers) - in the meaning of first, second, fifth, tenth, twentieth, hundredth etc
० First - प्रथम
० तीय on द्वि and त्रि
द्वितीय, तृतीय
० डट्- 4 onwards
० चतुर् and षष् Will get the थुक्-आगम
चतुर्- चतुर् + थुक् + डट् = चतुर्थ, षष् + थुक् + डट् = षष्ठ
० एकादशन् + डट् => एकादश
० Similarly, द्वादश, त्रयोदश, नवदश, विंश, त्रिंश
० 5 to 10 excluding 6 will get मट्-आगम
० पञ्चन् + मट् + डट् => पञ्चम
० Similarly, सप्तमः,अष्टम, नवम, दशम
० तमट् - 20 to 99 optionally, madnatorily for for 60 (षष्टि), 70 (सप्तति), 80 (अशीति), 90 (नवति) , 100 (शत) , 100+
० विंशति + तमट् + डट् => विंशतितम / विंश
० त्रिंशत् + तमट् + डट् => त्रिंशत्तम / त्रिंश
० शत + तमट् + डट् => शततम
== च्वि , सातिँ, तल् ==
० च्चि- अभूततद्भावे - Earlier which was not like this but now it has become.
Eg: अकृष्णं वस्त्रं कृष्णं भवति = कृष्ण+च्चि=>कृष्णीभवति.
अशुचि शुचि भवति => शुचीभवति.
Similarly करोति can be used कृष्णीकरोति, शुचीकरोति.
अभस्म भस्म भवति => भस्मीभवति/भस्मीकरोति/भस्मीभूतः /तृणीकृत्य
० सातिँ - साकल्यार्थे - Completely/nothing remains.
Eg: भस्म+साति => भस्मसात् Completely turned in ashes.
० तल्- समूहार्थे - meaning of Group.
Eg: जनानां समूहः -> जन + तल् => जनता, बन्धुता, ग्रामता