Dvandva Samasa (द्वन्द्वसमासः)

चार्थे द्वन्द्वः (2-2-29)

In the meaning of च (इतरेतरयोगः, समाहारः) द्वन्द्वसमास will happen.

Meaning of च -

० समुच्चयः - Two independent things associated with one क्रिया

Eg : हरि गुरुं च भजस्व

० अन्वाचयः - Two actions with one being secondary

Eg : भिक्षाम् अट गां च आनय

०  इतरेतरयोगः - Two or more mutually dependent things associated with one क्रिया

Eg: हरिश्च हरश्च => हरिहरौ आगच्छतः ।

हरिश्च हरश्च गुरुश्च => हरिहरगुरवः आगच्छन्ति ।

० समाहारः - Two or more things form a group.

Eg: संज्ञाः च परिभाषाः च एतासां समाहारः => संज्ञापरिभाषम्

द्वन्द्वे पूर्व-पर-योजना

० शेषो घ्यसखि (१-४-७) All ह्रस्व-इकारान्त , ह्रस्व-उ-कारान्त-शब्दाः excluding सखि-शब्द will get a संज्ञा called घि

Eg : अग्नि, वायु, मति, धेनु

० द्वन्द्वे घि (पूर्वम) (२-२-३२) - In द्वन्द्व-समास the words having घि-संज्ञा will become the पूर्वपदम् ।

Eg : गुप्तश्च पटुश्च => पटुगुप्तौ

पटुश्च शुक्लश्च मृदुश्च => पटुमृदुशुक्लाः / पटुशुक्लमृदवः

० अजाद्यदन्तम् (२-२-३३) - अजादि and अदन्तम् पूर्वं प्रयोज्यम् - The words that has अच् in the beginning and अत् in the end will become पूर्वपदम्

Eg : खरश्च उष्ट्रश्च => उष्ट्रखरौ, इन्द्रश्च वायुश्च => इन्द्रवायू

० अल्पाच्तरम् (२-२-३४) - अल्प-अच्-तरम् पूर्वं - whichever has less number of अच् will become पूर्वपद

Eg : प्लक्षश्च न्यग्रोधश्च => प्लक्षन्यग्रोधौ

० ऋतुनक्षत्राणामानुपूर्व्येण समानाक्षराणां पूर्वनिपातो वक्तव्यः

Eg : वसन्तश्च शिशिरश्च => शिशिरवसन्तौ

० लघ्वक्षरं पूर्वं निपतति इति वक्तव्यम्

Eg: कुशः च काशः च कुशकाशः

० अभ्यर्हितं च पूर्वं निपतति

Eg: श्रद्धा च मेधा च => श्रद्धामेधे

अभ्यास I

1. ग्रीष्मश्च वसन्तश्च         1. कृत्तिका च रोहिणी च

2.                                 2.

3.                                 3.

4. ग्रीष्मवसन्तौ                  4. कृत्तिकारोहिण्यौ

1. युधिष्ठिरश्च अर्जुनश्च     1. माता च पिता च

2.                                 2.

3.                                 3.

4. युधिष्ठिरार्जुनौ                 4. मातापितरौ

अभ्यास II

1. धवश्च खदिरश्च           1. इन्द्रः च अग्निः च

2.                                 2.

3.                                 3.

4. धवखदिरौ                     4. इन्द्राग्नी

1. पाणिपादम्                1. शिवकेशवौ

2.                                 2.

3.                                 3.

4. पाणी च पादौ च एतेषां समाहारः 4. शिवश्च केशवश्च

अभ्यास III

1.हेमन्तशिशिरवसन्ताः   1. ईशकृष्णौ

2.                                 2.

3.                                 3.

4. हेमन्तश्च शिशिरश्च वसन्तश्च     4. ईशश्च कृष्णश्च

1.गावश्वम्                      1. अहिनकुलम्

2.                                 2.

3.                                 3.

4. गावश्च अश्वाश्च एतेषां समाहारः  4. अहिश्च नकुलश्च अनयोः समाहारः