| '''यंत्रशिरोमणि - '''1537 शालीवाहन शक में भी श्री विश्रामपंडित द्वारा विरचित इस ग्रंथ में यंत्रों का वर्णन एवं क्रांति तथा द्युज्यापिंडों के साधनार्थ सारणियां दी गईं हैं। इनसे पूर्व के ग्रंथो में पद्मनाभ विरचित नलिकायंत्राध्याय एवं ध्रुवभ्रमयंत्र, चक्रधर दैवज्ञ विरचित यंत्रचिंतामणि , ग्रहलाघव गणेश दैवज्ञ विरचित प्रतोदयंत्र , पूर्णानन्द सरस्वती रचित नलिकाबंध , इत्यादि प्रमुख हैं। | | '''यंत्रशिरोमणि - '''1537 शालीवाहन शक में भी श्री विश्रामपंडित द्वारा विरचित इस ग्रंथ में यंत्रों का वर्णन एवं क्रांति तथा द्युज्यापिंडों के साधनार्थ सारणियां दी गईं हैं। इनसे पूर्व के ग्रंथो में पद्मनाभ विरचित नलिकायंत्राध्याय एवं ध्रुवभ्रमयंत्र, चक्रधर दैवज्ञ विरचित यंत्रचिंतामणि , ग्रहलाघव गणेश दैवज्ञ विरचित प्रतोदयंत्र , पूर्णानन्द सरस्वती रचित नलिकाबंध , इत्यादि प्रमुख हैं। |
| + | शंकु यन्त्र, कपाल यन्त्र, मिश्र यन्त्र, दक्षिणोत्तर भित्ति यन्त्र, अष्टमांश यन्त्र, गोल यन्त्र एवं धूपघटिका यन्त्र, मयूर यन्त्र, बृहद् सम्राट् यन्त्र, लघुसम्राट यन्त्र, नाडीवलय यन्त्र, क्रान्ति यन्त्र, जयप्रकाश यन्त्र, षष्ठांश यन्त्र, दिगंश यन्त्र, तुरीय, द्वादश राशिवलय, धूपघटिका, यन्त्रराज, उन्नतांश, गोल, राम यन्त्र, ध्रुवदर्शक यन्त्र एवं चक्र यन्त्र। |
| + | त्रिस्कन्ध ज्योतिष महार्णव के पारंगत विद्वान् मनीषियों में ज्योतिर्विज्ञान के प्राक्तन और प्रमुख साधन और उपकरण प्रधान यन्त्र मण्डल के उपयोग का महत्त्व सर्वविदित है। जैसा कि कहा गया है - <blockquote>दिनगतकालावयवा ज्ञातुमशक्या विना यन्त्रैः।</blockquote>पञ्चांगीय विषयों की गणितीय सत्यता का बोध यन्त्रों के बिना असम्भव है। ज्योतिषशास्त्र में दृग्गणितैक्य का ही अस्तित्व है, अतः आचार्यों ने अनवरत गणितीय सत्यता का समर्थन करते हुए यन्त्रों की उपयोगिता पर एक मत से उद्बोधन दिया है - <ref>डॉ० विनोद कुमार शर्मा, यन्त्र मन्दिर (वेधशाला), हंसा प्रकाशन, जयपुर (पृ० १३)।</ref><blockquote>तन्त्रभ्रंशे प्रतिदिनमेव विज्ञाय धीमता यत्नः। कार्यस्तस्मिन् यस्मिन् दृग्गणितैक्यं सदा भवति॥</blockquote>अतः गणितागत ग्रहों का राश्यादिमान यथावत् निर्दिष्ट समय और स्थान पर खगोल में प्रत्यक्ष प्राप्त हो, वही गणित दृग्गणितैक्य सिद्धान्त का प्रतिपादन करती है एवं दृष्टा गणितकर्ता द्वारा अपनी गणित के मान को यन्त्रों द्वारा वेध आदि करके मिलान करने पर दृष्टि और गणितीय विषय एक मिले तो उस गणित को सही तथा संहिता व होराशास्त्र के विश्लेषण में उपयोगार्थ मान्य समझा जा सकता है। |