Changes

Jump to navigation Jump to search

Sandhi (सन्धिः) (view source)

Revision as of 12:46, 14 September 2022

62,085 bytes added ,  12:46, 14 September 2022
Adding content
Line 1: Line 1:  +
== परिचयः ॥ Introduction ==
 +
• सन्धि - डुधाञ् धारणपोषणयोः (to support, to nourish, to protect)
 +
 +
• सन्धि - सम् + डुधाञ् + किः (क् + इ + :)
 +
 +
• सय्ँयोगे, सङ्घट्टने - to develop friendship
 +
 +
• व्याकरणोक्ते वर्णद्वयजाते
 +
 +
• वर्णविकारभेदे
 +
 
== अच्-सन्धिः ==
 
== अच्-सन्धिः ==
   Line 37: Line 48:  
० सुध्युपास्यः
 
० सुध्युपास्यः
   −
==== '''अभ्यास​ I''' ====
+
==== अभ्यास​ I ====
 
1. गुरु आदेश               1. इति एव  
 
1. गुरु आदेश               1. इति एव  
   Line 54: Line 65:  
4. मात्रिच्छा                      4. उपर्युपरि
 
4. मात्रिच्छा                      4. उपर्युपरि
   −
==== '''अभ्यास​ II''' ====
+
==== अभ्यास​ II ====
 
1. धातृ उपदेशः                         1.इव उपकारः
 
1. धातृ उपदेशः                         1.इव उपकारः
   Line 106: Line 117:  
० औ -> आव्
 
० औ -> आव्
   −
==== '''Application of एचोऽयवायावः''' ====
+
==== Application of एचोऽयवायावः ====
 
० चे अन
 
० चे अन
   Line 115: Line 126:  
० चयन
 
० चयन
   −
==== '''अभ्यास I''' ====
+
==== अभ्यास I ====
 
1. फले इच्छा                1. नै अक
 
1. फले इच्छा                1. नै अक
   Line 132: Line 143:  
4. वायववरुणद्धि                4. कयेते
 
4. वायववरुणद्धि                4. कयेते
   −
==== '''अभ्यास II''' ====
+
==== अभ्यास II ====
 
1. लौ अक                     1. ये एते
 
1. लौ अक                     1. ये एते
   Line 185: Line 196:  
'''अ अच् => एकः गुणः'''
 
'''अ अच् => एकः गुणः'''
   −
==== '''Application of आद्गुण:''' ====
+
==== Application of आद्गुण: ====
 
० भास्कर उदयः
 
० भास्कर उदयः
   Line 194: Line 205:  
० भास्करोदयः
 
० भास्करोदयः
   −
==== '''अभ्यास I''' ====
+
==== अभ्यास I ====
 
1. न इच्छति                  1. सुलभ उपायः
 
1. न इच्छति                  1. सुलभ उपायः
   Line 211: Line 222:  
4. पतेव                           4. महोत्सवः
 
4. पतेव                           4. महोत्सवः
   −
==== '''अभ्यास II''' ====
+
==== अभ्यास II ====
 
1. रमा ईशः                   1. मकर ऊर्जित
 
1. रमा ईशः                   1. मकर ऊर्जित
   Line 220: Line 231:  
4. रेमेशः                         4. मकरोर्जित
 
4. रेमेशः                         4. मकरोर्जित
   −
=== '''ऋ - स्थाने आदेश''' ===
+
=== ऋ - स्थाने आदेश ===
 
० सप्त ऋषिः
 
० सप्त ऋषिः
   Line 253: Line 264:  
० सप्तर्षिः
 
० सप्तर्षिः
   −
==== '''अभ्यास I''' ====
+
==== अभ्यास I ====
 
1. ब्रह्म ऋषिः                 1. अधम ऋणं
 
1. ब्रह्म ऋषिः                 1. अधम ऋणं
   Line 270: Line 281:  
4. वसन्तर्तुः                      4. उत्तमर्णम्
 
4. वसन्तर्तुः                      4. उत्तमर्णम्
   −
==== '''अभ्यास II''' ====
+
==== अभ्यास II ====
 
1. राज ऋषिः                1. यथा इष्टं
 
1. राज ऋषिः                1. यथा इष्टं
   Line 287: Line 298:  
4. वेदर्षिः                         4. शरदृतुः
 
4. वेदर्षिः                         4. शरदृतुः
   −
=== '''वृद्धिरादैच् (१-१-१)''' ===
+
=== वृद्धिरादैच् (१-१-१) ===
 
वृद्धिः आत् ऐच्
 
वृद्धिः आत् ऐच्
   Line 298: Line 309:  
           ० वृद्धि = { आ ऐ औ }
 
           ० वृद्धि = { आ ऐ औ }
   −
=== '''वृद्धिरेचि (६-१-८८)''' ===
+
=== वृद्धिरेचि (६-१-८८) ===
 
वृद्धिः एचि
 
वृद्धिः एचि
   Line 325: Line 336:  
'''अ एच् => एकः वृद्धिः'''
 
'''अ एच् => एकः वृद्धिः'''
   −
==== '''Application of वृद्धिरेचि''' ====
+
==== Application of वृद्धिरेचि ====
 
० मम एव
 
० मम एव
   Line 334: Line 345:  
० ममैव
 
० ममैव
   −
==== '''अभ्यास I''' ====
+
==== अभ्यास I ====
 
1. तस्य ऐक्यम्              1. तव ओजः
 
1. तस्य ऐक्यम्              1. तव ओजः
   Line 351: Line 362:  
4. छात्रौत्सुक्यम्                 4. तदैकम्
 
4. छात्रौत्सुक्यम्                 4. तदैकम्
   −
==== '''अभ्यास II''' ====
+
==== अभ्यास II ====
 
1. रक्त ओदनः              1. यथा औषधम्
 
1. रक्त ओदनः              1. यथा औषधम्
   Line 360: Line 371:  
4. रक्तौदनः                       4. यथौषधम्
 
4. रक्तौदनः                       4. यथौषधम्
   −
=== '''अकः सर्वर्णे दीर्घः (६-१-१०१)''' ===
+
=== अकः सर्वर्णे दीर्घः (६-१-१०१) ===
 
अकः सवर्णे दीर्घः
 
अकः सवर्णे दीर्घः
   Line 377: Line 388:  
'''अक् सवर्ण-अच् => एकः दीर्घः'''
 
'''अक् सवर्ण-अच् => एकः दीर्घः'''
   −
==== '''Application of अकः स्वर्णे दीर्घः''' ====
+
==== Application of अकः स्वर्णे दीर्घः ====
 
० देव आलयः
 
० देव आलयः
   Line 386: Line 397:  
० देवालयः
 
० देवालयः
   −
==== '''अभ्यास I''' ====
+
==== अभ्यास I ====
 
1. अपि इदम्                1. कटु उक्तिः
 
1. अपि इदम्                1. कटु उक्तिः
   Line 404: Line 415:  
4. मातॄणम्                       4. तथापि
 
4. मातॄणम्                       4. तथापि
   −
==== '''अभ्यास II''' ====
+
==== अभ्यास II ====
 
1. कवि ईश्वरः                1. गुरु उपदेशः
 
1. कवि ईश्वरः                1. गुरु उपदेशः
   Line 413: Line 424:  
4. कवीश्वरः                      4. गरूपदेशः
 
4. कवीश्वरः                      4. गरूपदेशः
   −
=== '''एङ: पदान्तादति (६-१-१०९)''' ===
+
=== एङ: पदान्तादति (६-१-१०९) ===
 
एङः पदान्तात् अति
 
एङः पदान्तात् अति
   Line 430: Line 441:  
'''पदान्त-एङ् अत् => एकः पूर्वः'''
 
'''पदान्त-एङ् अत् => एकः पूर्वः'''
   −
==== '''Application of एङः पदान्तादति''' ====
+
==== Application of एङः पदान्तादति ====
 
० वायो अत्र
 
० वायो अत्र
   Line 439: Line 450:  
० वायोत्र (वायोऽत्र)
 
० वायोत्र (वायोऽत्र)
   −
==== '''अभ्यास I''' ====
+
==== अभ्यास I ====
 
1. अग्ने अत्र                   1. अहो आगच्छ  
 
1. अग्ने अत्र                   1. अहो आगच्छ  
   Line 457: Line 468:  
4. कोऽपि                         4. अन्तेऽस्ति
 
4. कोऽपि                         4. अन्तेऽस्ति
   −
==== '''अभ्यास​ II''' ====
+
==== अभ्यास​ II ====
 
1. अधो अधः                  1. यशसे अर्थाय
 
1. अधो अधः                  1. यशसे अर्थाय
   Line 465: Line 476:     
4. अधोऽधः                      4. अधोऽधः
 
4. अधोऽधः                      4. अधोऽधः
 +
 +
== हल्-सन्धिः ॥ ==
 +
० हल्-सन्धिः
 +
 +
० We have seen अच्-सन्धिः ie., when two अच्-वर्णऽ are next to each other, some transformation happens.
 +
 +
० Similarly when two हल्-वर्णऽ are next to each other or sometimes हल् and अच् the transformation that happens is called हल्-सन्धि
 +
 +
Eg :
 +
 +
तत् + टीका => तट्टीका
 +
 +
तस्मिन् + इति => तस्मिन्निति
 +
 +
=== स्तोः श्चुना श्चुः (८/४/४०) ===
 +
स्तोः श्युना श्चुः
 +
 +
० स्तोः = स्तुँ-शब्द- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
स्थानी
 +
 +
० श्चुना - श्चुँ-शब्द - तृतीया विभक्ति ।
 +
 +
Meaning of तृतीया-विभक्ति here is association. That means it can be either पूर्व or पर to स्थानी
 +
 +
० श्चु: - श्चुँ-शब्द - प्रथमा विभक्ति ।
 +
 +
आदेशः
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
<श्चुँ> स्तुँ <श्चुँ> => <श्चुँ >श्चुँ <श्चुँ>
 +
 +
==== Application of स्तोः श्चुना श्चु: ====
 +
० यतस् च
 +
 +
० यत स् च् अ
 +
 +
० यत श् च् अ
 +
 +
० यतश्च
 +
 +
 +
० यज् न
 +
 +
० य ज् न् अ
 +
 +
० य ज् ञ् अ
 +
 +
० यज्ञ
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. वृक्षस छादयति          1. गुणिन् जयति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. वृक्षश्छादयति                 4. गुणिञ्जयति
 +
 +
 +
1. देवस् शेते                 1. तद् जानाति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. देवश्शेते                       4. तज्जानाति
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. विद्वान् ज्ञातुम्            1. सोमसुत् चिनोति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. विद्वाञ्ज्ञातुम्                  4. सोमसुच्चिनोति
 +
 +
 +
 +
1.राज् न                        1. तद् ज्ञात्वा
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. राज्ञ                            4. तज्ज्ञात्वा
 +
 +
=== ष्टुना ष्टुः (८/४/४१) ===
 +
ष्टुना ष्टुः
 +
 +
० ष्टुना - ष्टुँ- तृतीया विभक्ति ।
 +
 +
Meaning of तृतीया-विभक्ति here is association. That means it can be either पूर्व or पर to स्थानी
 +
 +
० ष्टुः - ष्टुँ- प्रथमा विभक्ति ।
 +
 +
आदेशः
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० स्तोः = स्तुँ-शब्द- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
स्थानी (षष्ठी स्थाने योगा - १ -१-४९)
 +
 +
<ष्टुँ> स्तुँ <ष्टुँ> =>< ष्टुँ> ष्टुँ< ष्टुँ>
 +
 +
==== Application of ष्टुना ष्टुः ====
 +
० तत् टीका
 +
 +
० त त् ट् ईका
 +
 +
० त ट् ट् ईका
 +
 +
० तट्टीका
 +
 +
 +
० इष् तम्
 +
 +
० इ ष् त् अम्
 +
 +
० इ ष् ट् अम्
 +
 +
० इष्टम्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. वृक्षस् टीकते             1. पेष् ता
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. वृक्षष्टीकते                     4. पुष्टा
 +
 +
1. अग्निचित् टीकते        1. इष् तवत्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. अग्निचिट्टीकते                4. इष्टवत्
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. अग्निचिन् णकारः       1. असकृद् डयनम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. अग्निचिण्णकारः              4. असकृड्डयनम्
 +
 +
 +
 +
1. तद् ढक्का                1. नष् तम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. तढ्ढक्का                         4. नष्टम्
 +
 +
=== न पदान्ताट्टोरनाम् (८-४-४२) ===
 +
न पदान्तात् टोः अनाम्
 +
 +
This is a निषेध-सुत्र, prohibits the above mentioned आदेश in specific cases.
 +
 +
० टोः - टुँ - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० अनाम् (अत्र षष्टी विभक्ति) - नाम् वर्जयित्वा
 +
 +
० न - अव्ययम्
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० स्तोः - स्तुँ - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
'''पदान्त- टुँ स्तुँ=> टुँ स्तुँ'''
 +
 +
==== Application of न पदान्ताट्टोरनाम् ====
 +
० श्वलिट् साये
 +
 +
० श्वलि ट् स् आये
 +
 +
० श्वलि ट् स् आये
 +
 +
० श्वलिट् साये
 +
 +
० षट् नाम्
 +
 +
० ष ट् न् आम्
 +
 +
० ष ट् ण् आम्
 +
 +
० ष ण् ण् आम्
 +
 +
० षण्णाम्
 +
 +
=== तोः षि (८-४-४३) ===
 +
तोः षि
 +
 +
० तोः - तुँ- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० षि - ष् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० न - अव्ययम्
 +
 +
'''तुँ ष् => तुँ ष्'''
 +
 +
==== Application of तोः षि ====
 +
० सन् षष्ठः
 +
 +
० स न् ष् ष्ठः
 +
 +
० स न् ष् ष्ठः
 +
 +
० सन्षष्ठः
 +
 +
=== शात् (८-४-४४) ===
 +
० शात् - श - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० न - अव्ययम्
 +
 +
० तोः - तुँ - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
'''श् तुँ => श् तुँ'''
 +
 +
 +
० प्रश् न
 +
 +
० प्र श् न् अ
 +
 +
० प्र श् न् अ
 +
 +
० प्रश्न
 +
 +
=== यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (८-४-४५) ===
 +
यरः अनुनसासिके अनुनासिकः वा
 +
 +
० यरः - यर् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अनुनासिके - अनुनासिक - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
अनुनासिक-वर्णाः - ङ् ञ् ण् न् म् यँ वँ लँ
 +
 +
० अनुनासिकः - अनुनासिक - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० वा - अव्ययम्
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० पदान्तस्य (यरः विशेषणम् )
 +
 +
यर् अनुनासिक => अनुनासिक/यर् अनुनासिक
 +
 +
==== Application of यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा ====
 +
० वाग् नयति
 +
 +
० वा ग् न् अयति
 +
 +
० वा ङ् न् अयति / वा ग् न् अयति
 +
 +
० वाङ्नयति / वाग्नयति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. सुहृद् मित्रम्              1. वाग् मयम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. सुहृन्मित्रम् / सुहृद् मित्रम्   4. वाङ्मयम् / वाग् मयम्
 +
 +
1. वाग् नियमः               1. तद् मङ्गलम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. वाङ्नियमः / वाग् नियमः     4. तन्मङ्लम् / तद् मङ्गलम्
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1.अनादित्वात् निर्गुणत्वात्                         1. षड् मुखः
 +
 +
2.                                                      2.
 +
 +
3.                                                      3.
 +
 +
4. अनादित्वान्निर्गुणत्वात् / अनादित्वात् निर्गुणत्वात्  4. षण्मुखः / षड् मुखः
 +
 +
 +
1. जगद् नाथः               1. तत् मित्रम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. जगन्नाथः / जगत् नाथः     4. तन्मित्रम् /तत् मित्रम्
 +
 +
=== झलां जशोऽन्ते (८-२-३९) ===
 +
झलां जशः अन्ते
 +
 +
० झलां - झल् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० जशः - जश् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अन्ते - अन्त - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
'''झल् => जश्'''
 +
 +
==== Application of झलां जशोऽन्ते ====
 +
० वाक् अत्र
 +
 +
० वा क् अत्र
 +
 +
० वा ग् अत्र
 +
 +
० वागत्र
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. अग्निचित् अत्र            1. त्रिष्टुप् इव
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. अग्निचिदत्र                    4. त्रिष्टुबिव
 +
 +
 +
1. उत् गम                     1. तत् यथा
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. उद्गमः                          4. तद्यथा
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. षष् दर्शनानि             1.प्राक् एव
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. षड्दर्शनानि                     4. प्रागेव
 +
 +
 +
1. षष् विधम्                 1. सत् आचारः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. षड्विधम्                        4. सदाचारः
 +
 +
=== झलां जश् झशि (८-४-५३) ===
 +
० झलां - झल् - षष्टी विभक्ति
 +
 +
० जश्- जश्- प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० झशि - झश्- सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
'''झल् झश् => जश् झश्'''
 +
 +
==== Application of झलां जश् झशि ====
 +
० लभ् धुम्
 +
 +
० ल भ् ध् उम्
 +
 +
० ल ब् ध् उम्
 +
 +
० लब्धुम्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. दोघ् धा                      1. बोध् धुम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. दोग्धा                          4. बोद्धुम्
 +
 +
 +
1. लभ् धव्यम्                1. प्रतिपत् चन्द्रः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. लब्ध्व्यम्                       4.
 +
 +
=== खरि च (८-४-५५) ===
 +
० खरि - खर् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० च - अव्ययम्
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० झलां - झल् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० चर् - चर् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
'''झल् खर् => चर् खर्'''
 +
 +
==== Application of खरि च ====
 +
० अस्मद् पुत्रः
 +
 +
० अस्म द् प् उत्रः
 +
 +
० अस्म त् प् उत्रः
 +
 +
० अस्मत्पुत्रः
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. तद् कर्म                    1. एतद् फलम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. तत्कर्म                         4. एतत्फलम्
 +
 +
 +
1. तादृग् चेष्टा                1. तद् तस्मात्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. तादृक्चेष्टा                     4. तत्तस्मात्
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1.उद् खननम्               1. कियद् धनम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. उत्खननम्                     4.
 +
 +
1.तद् थकारः                1.षड् खादति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. तत्थकारः                      4. षट्खादति
 +
 +
=== वा अवसाने (८-४-५६) ===
 +
० वा - अव्ययम् - optional
 +
 +
० अवसाने - अवसान - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
विरामो अवसानम् - End
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० झलां - झल् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० चर् - चर् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
'''झल् NOTHING => चर् /झल्'''
 +
 +
==== Application of वा अवसाने ====
 +
० वाग्
 +
 +
० वा ग्
 +
 +
० वा क् / वा ग्  
 +
 +
० वाक् / वाग्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. षड्                           1.प्राग्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. षट् / षड्                     4. प्राक् / प्राग्
 +
 +
 +
 +
1. एतद्                         1.राड्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. एतत् / एतद्                  4. राट् / राड्
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. त्वग्                          1.जगद्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. त्वक् / त्वग्                  4. जगत् / जगद्
 +
 +
 +
 +
1. अज्                          1.रामाद्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. अच् / अज्                   4. रामात् / रामाद्
 +
 +
==== Make a Sutra with the data ====
 +
सत्यम् वद = सत्यं वद । धर्मम् चर = धर्मं चर । पुरस्तकम् पश्यति = पुस्तकं पश्यति । शालायाम् अस्ति = शालायाम् अस्ति । कथाम् कथयति = कथां कथयति । मधुरम् इच्छति = मधुरम् इच्छति । हस्तम् गृह्णाति = हस्तं गृह्णाति । राज्ञाम् ऐश्वर्यम् = राज्ञाम् ऐश्वर्यम् । प्रश्नम् लिखति = प्रश्नं लिखति । सत्यम् ऋतम् = सत्यम् ऋतम् । गृहम् ददाति = गृहं ददाति । धनम् आनयति = धनम् आनयति । पद्यम् श्रृणोति = पद्यं श्रृणोति । रघूणाम् औदार्यम् = रघूणाम् औदार्यम् । गुरूणाम् भक्तः = गुरूणां भक्तः । श्लोकम् उवाच = श्लोकम् उवाच । देवम् नमति = देवं नमति । रावणम् मारयति = रावणं मारयति ।
 +
 +
=== मोऽनुस्वारः (८-३-२३) ===
 +
मः अनुस्वारः
 +
 +
० मः - म् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अनुस्वारः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० पदस्य - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० हलि - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
'''पदान्त-म् हल् => - अनुस्वार हल्'''
 +
 +
=== नश्चापदान्तस्य झलि (८-३-२४) ===
 +
नः च अपदान्तस्य झलि
 +
 +
० नः - न् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अपदान्तस्य - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० झलि - झल् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० अनुस्वारः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
'''अपदान्त-न् झल् => अनुस्वार झल्'''
 +
 +
==== Application of नश्चापदान्तस्य झलि ====
 +
० यशान् सि
 +
 +
० यशा न् स् इ
 +
 +
० यशां (अनुस्वार) स् इ
 +
 +
० यशांसि
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1.तपान् सि                    1. मनान् सि
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. तपांसि                        4. मनांसि
 +
 +
1. श्रेयान् सि                  1. चेतान् सि
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. श्रेयांसि                        4. चेतांसि
 +
 +
=== अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः (८-४-५८) ===
 +
० अनुस्वारस्य - अनुस्वार - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० ययि - यय् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० परसवर्णः - परसवर्ण - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
'''अनुस्वार यय् => परसवर्ण यय्'''
 +
 +
==== Application of अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः ====
 +
० शं किता
 +
 +
० शं (अनुस्वार) क् इता
 +
 +
० श ङ् क् इता
 +
 +
० शङ्किता
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. उं छिता                    1.कुं डिता
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. उञ्छिता                       4. कुण्डिता
 +
 +
 +
1. नं दितुम्                   1. कं पितव्यम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. नन्दितुम्                       4. कम्पितव्यम्
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. शं कितुम्                  1.दं डः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. शङ्कितुम्                       4. दण्डः
 +
 +
 +
1. कं टकम्                  1.शां तिः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. कण्टकम्                       4. शान्तिः
 +
 +
=== वा पदान्तास्य (८-४-५९) ===
 +
० वा -अव्ययम्
 +
 +
० पदान्तस्य - पदान्त - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः
 +
 +
० अनुस्वारस्य - अनुस्वार - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० ययि - यय् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० परसवर्णः - परसवर्ण - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
'''पदान्त-अनुस्वार यय् => अनुस्वार/परसवर्ण यय्'''
 +
 +
==== Application of वा पदान्तास्य ====
 +
० तं कथं
 +
 +
० त अनुस्वार क् अथं
 +
 +
० त ङ् क् अथं / तं /कथं
 +
 +
० तङ्कथं / तं कथं
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. कथं चित्रपक्षं                  1.चित्रपक्षं डयमानं
 +
 +
2.                                  2.
 +
 +
3.                                  3.
 +
 +
4. कथञ्चित्रपक्षं / कथं चित्रपक्षं  4. चित्रपक्षण्डयमानं / चित्रपक्षं डयमानं
 +
 +
1. डयमानं नभःस्थं                     1.नभःस्थं पुरुषः
 +
 +
2.                                          2.
 +
 +
3.                                          3.
 +
 +
4. डयमानन्नभःस्थं / डयमानं नभःस्थं  4. नभःस्थम्पुरुषः / नभःस्थं पुरुषः
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. सं वत्सरः                  1.सं यन्ता
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. सव्ँवत्सरः / संवत्सरः        4. सय्ँयन्ता/ संयन्ता
 +
 +
 +
1. यं लोकम्                  1.त्वं करोषि
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. यल्ँलोकम् / यंलोकम्        4. त्वङ्करोषि / त्वं करोषि
 +
 +
=== तोर्लि (८-४-६०) ===
 +
तोः लि
 +
 +
० तोः - तु - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० लि - ल् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० परसवर्णः - परसवर्ण - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
'''तु ल् => परसवर्ण ल्'''
 +
 +
==== Application of तोर्लि ====
 +
० तत् लयः
 +
 +
० त त् ल् अयः
 +
 +
० त ल् ल् अयः
 +
 +
० तल्लयः
 +
 +
 +
० विद्वान् लिखति
 +
 +
० विद्वाल्ँलिखति
 +
 +
=== झयो हो अन्यतरस्यां (८-४-६२) ===
 +
झयः हः अन्यतरस्यां
 +
 +
० झयः - झय् - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० हः - ह् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अन्यतरस्यां - विकल्पः (optional)
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० पूर्वस्य सवर्णः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
'''झय् ह् => झय् (सवर्ण of झय् / ह्)'''
 +
 +
==== Application of झयो हो अन्यतरस्यां ====
 +
० वाग् हसति
 +
 +
० वा ग् ह् असति
 +
 +
० वा ग् घ् असति / वा ग् हसति
 +
 +
० वाग्घसति / वाग् हसति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. अग्निचिद् हसति                  1.वाग् हरिः
 +
 +
2.                                      2.
 +
 +
3.                                      3.
 +
 +
4. अग्निचिद्धसति / अग्निचिद् हसति  4. वाग्घरिः / वाग् हरिः
 +
 +
1. श्वलिड् हसति                 1.त्रिष्टुब् हसति
 +
 +
2.                                    2.
 +
 +
3.                                    3.
 +
 +
4. श्वलिड्ढसति / श्वलिड् हसति    4. त्रिष्टुव्भसति/ त्रिष्टुब् हसति
 +
 +
=== शश्छोऽटि (८-४-६३) ===
 +
शः छः अटि
 +
 +
० शः - श्- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० छः - छ् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अटि - अट् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० झयः - झय् - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० अन्यतरस्यां - विकल्पः (optional)
 +
 +
'''झय् श् अटि => झय् छ् / श् अटि'''
 +
 +
==== Application of शश्छोऽटि ====
 +
० वाक् शेते
 +
 +
० वा क् श् एते
 +
 +
० वा क् छ् एते / वा क् श् एते
 +
 +
० वाक्छेते / वाक्शेते
 +
 +
==== अभ्यास​ I ====
 +
1. त्रिष्टुप् शेते               1.अग्निचित् शेते
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. त्रिष्टुप्छेते / त्रिष्टुप् शेते      4. अग्निचित्छेते / अग्निचित् शेते
 +
 +
1. श्वलिट् शेते                1.तच् श्लोकेन
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. श्वलिट्छेते / श्वलिट् शेते      4. तच्छ्लोकेन / तच् श्लोकेन
 +
 +
=== चोः कुः (८-२-३०) ===
 +
० चोः - चुँ - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० कुः - कुँ - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० झलि - झल् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० पदान्ते च ।
 +
 +
'''चुँ झल् => कुँ झल्'''
 +
 +
'''पदान्त-चुँ => पदान्त-कुँ'''
 +
 +
==== Application of चोः कुः ====
 +
० पच् ता
 +
 +
० प च् त् आ
 +
 +
० प क् त्आ
 +
 +
० पक्ता
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. मुच् त्वा                     1. वाच्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मुक्त्वा                         4. वाक्
 +
 +
 +
 +
1. उच् तवत्                  1. त्यज् तुम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. उक्तवत्                        4. त्यग् तुम् => त्यक्तुम्
 +
 +
=== रषाभ्यां नो णः समानपदे (८-४-१) ===
 +
'''रषाभ्यां नो णः समानपदे (८-४-१)'''
 +
 +
रषाभ्यां नः णः समानपदे
 +
 +
० रषाभ्यां - रष - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० नः - न्- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० णः - ण् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० समानपदे - समानपद - सप्तमीविभक्ति - समानपदस्थौ चेन् निमित्तनिमित्तिनौ ।
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
'''र् / ष् न् => र् / ष् ण्'''
 +
 +
==== Application of रषाभ्यां नो णः समानपदे ====
 +
० तीर् नम्
 +
 +
० ती र् न् अम्
 +
 +
० ती र् ण् अम्
 +
 +
० तीर्णम्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. पुष्नाति                      1. विशीर्नम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. पुष्णाति                       4. विशीर्णम्
 +
 +
 +
1. मुष्नाति                     1. ऊर्नम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मुष्णाति                       4. ऊर्णम्
 +
 +
=== अट्कुप्वाङ्नुम्-व्यवायेऽपि (८-४-२) ===
 +
अट्-कु-पु-आङ्-नुम्-व्यावाये अपि
 +
 +
० अट्-कु-पु-आङ्-नुम्-व्यावाये - सप्तमी विभक्ति - in case they are
 +
 +
separated by these also.
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० राषाभ्यां - रष - पञ्चमी विभक्तः
 +
 +
० नः - न्- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० णः - ण - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० समानपदे - समानपद - सप्तमीविभक्ति - समानपदस्थौ चेन् निमित्तनिमित्तिनौ ।
 +
 +
'''र् / ष् <अट / कु / पु / आङ् / नुम्> न्'''
 +
 +
'''=>र् / (अट् / कु / पु/ आङ् / नुम् ण्'''
 +
 +
==== Application of अट्कुप्वाङ्नुम्-व्यवायेऽपि ====
 +
० करनम्
 +
 +
० क र् अ न् म्
 +
 +
० क र् अ ण् म्
 +
 +
० करणम्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. करुना                       1. अर्केन
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. करुणा                        4. अर्केण
 +
 +
 +
 +
1. चर्मना                       1. निरानद्धम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. चर्मणा                         4. निराणद्धम् 
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. बृंहनम्                      1. अर्थिनः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. बृंहणम्                        4. अर्थिनः
 +
 +
=== आदेशप्रत्यययोः (८-३-५९) ===
 +
आदेशप्रत्यययोः
 +
 +
० आदेशप्रत्यययोः - आदेश-प्रत्यय - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० इण्कोः - इण्-कुँ - पञ्चमी विभक्तः
 +
 +
० अपदान्त-सः - अपदान्त-स् - षष्ठी विभक्ति (विशेष्य for आदेशप्रत्यययोः)
 +
 +
० मूर्धन्यः - मूर्धन्य - प्रथमा विभक्ति (ष्)
 +
 +
'''इण्/ कुँ अपदान्त-स् => इण्/कुँ ष्'''
 +
 +
==== Application of आदेशप्रत्यययोः ====
 +
० रामे सु
 +
 +
० राम् ए स् उ
 +
 +
० राम् एष् उ
 +
 +
० रामेषु
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. हरि सु                       1. वाक् सु
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. हरिषु                          4. वाक्षु
 +
 +
 +
 +
1. एतेसाम्                     1. सिसेव
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. एतेषाम्                        4. सिषेव
 +
 +
=== छे च (६-१-७३) ===
 +
० छे - छ - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० ह्रस्वस्य - ह्रस्व-षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० तुक् - तुक्-प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० आगम / आदेश ? 
 +
 +
'''ह्रस्व छ => ह्रस्व त् छ'''
 +
 +
==== Application of छे च ====
 +
० इ छति
 +
 +
० इ छ् अति
 +
 +
० इ त् छ् अति
 +
 +
० इ च् छ् अति
 +
 +
० इच्छति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. यछति                       1. काष्ठ छत्रः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. यच्छति                        4. काष्ठच्छत्रः
 +
 +
1. तरु छाया                  1. लघु छिद्रम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. तरुच्छाया                     4. लघुच्छिद्रम्
 +
 +
० चिच्छिदुः ?
 +
 +
=== दीर्घात् (६-१-७५) + पदान्तात् वा (६-१-७६) ===
 +
० दीर्घात् - दीर्घ-पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० पदान्तात् - पदान्त -पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० वा - अव्ययम्
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
० छे - छ-सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० तुक् - तुक्-प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० आगम / आदेश ?
 +
 +
'''दीर्घ छ => दीर्घ त् छ'''
 +
 +
'''पदान्त-दीर्घ छ => पदान्त-दीर्घ त् छ / पदान्त-दीर्घ छ'''
 +
 +
==== Application of दीर्घात् + पदान्तात् वा ====
 +
० कुटी छाया
 +
 +
० कुट् ई छ् आया
 +
 +
० कुट् ई त् छ् आया / कुट् ई छ् आया
 +
 +
० कुट् ई च् छ् आया / कुट् ई छ् आया
 +
 +
० कुटीच्छाया / कुटीछाया
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. म्लेछति                     1. पदवी छात्रः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. म्लेछति                  4. पदवीच्छात्रः / पदवी छात्रः
 +
 +
 +
1. ह्रीछति                      1. गायत्री छन्दः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. ह्रीच्छति                       4. गायत्रीच्छन्दः / गायत्री छन्दः
 +
 +
० लक्ष्मीच्छाया / लक्ष्मी छाया ?
 +
 +
=== शि तुक् (८-३-३१) ===
 +
० शि - श्- सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० तुक् - तुक्-प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० आगम / आदेश ?
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० नः - न् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० पदस्य - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० वा - अव्यय
 +
 +
'''पदान्त-न् श् => पदान्तन त् श्'''
 +
 +
==== Application of शि तुक् ====
 +
० लक्ष्मीवान् शुभलक्षणः
 +
 +
० लक्ष्मीवा न् त् श् उभलक्षणः (शि तुक् (वा))
 +
 +
० लक्ष्मीवान् च् श् उभलक्षणः (स्तोः श्चुना श्चुः)
 +
 +
० लक्ष्मीवाञ् च् श् उभलक्षणः (स्तोः श्चुना श्चुः)
 +
 +
० लक्ष्मीवान् च् छ् उभलक्षणः (श्श्छोऽटि (वा))
 +
 +
० लक्ष्मीवाञ् छ् उभलक्षणः (झरो झरि सवर्णे)
 +
 +
० लक्ष्मीवाञ्छुभलक्षणः
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. सन् शम्भुः                 1. श्रीमान् शत्रुनिषूदनः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. सञ्छम्भुः                4. श्रीमाञ्छत्रुनिषूदनः
 +
 +
 +
 +
1. तान् श्रुत्वा                 1. तस्मिन् शयने
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. ताञ्छ्रुत्वा                      4. तस्मिञ्छयने
 +
 +
=== ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् (८-३-३२) ===
 +
ङमः ह्रस्वात् अचि ङमुट् नित्यम्
 +
 +
० ङमः - ङम् - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० ह्रस्वात् - ह्रस्व-पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० ङमुट् - ङमुट्-प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अचि - अच् -सप्तमी विभक्ति (अत्र अचः इति षष्ठी-विभक्त्या विपरिणमते)
 +
 +
० नित्यम् - अव्ययम्
 +
 +
० अनुवृत्तिः -?
 +
 +
० पदात् - पद - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० आगम / आदेश ?
 +
 +
'''ह्रस्व पदान्त-ङम् अच् => ह्रस्व ङम् ङमुट् अच्'''
 +
 +
==== Application of ङमो ह्र​स्वादचि ङमुण्नित्यम् ====
 +
० कुर्वन् एव
 +
 +
० कुर्व् अ न् ए व
 +
 +
० कर्व् अ न् न् ए व
 +
 +
० कुर्वन्नेव
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. प्रत्यङ् आस्ते             1. वण् अवोचत्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. प्रत्यङ्ङास्ते                     4. वण्णवोचत्
 +
 +
 +
1. परम् अदण्डी            1. तस्मिन् इति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. परम् अदण्डी                  4. तस्मिन्निति
 +
 +
=== इदितो नुम् धातोः (७-१-५८) ===
 +
इदितः नुम्
 +
 +
० इदितः - इदित् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० नुम् - नुम् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० धातोः - धातु - षष्टी विभक्ति
 +
 +
'''इदित-धातुः => इदित्धातुः + नुम्'''
 +
 +
==== Application of इदितो नुम् धातोः ====
 +
० वदिँ- अभिवादनस्तुत्योः
 +
 +
० वद् + नुम्
 +
 +
० व् अ द् + नुम्
 +
 +
० व् अ न् द्
 +
 +
० वन्द्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. अकिँ - लक्षणे                       1. भजिँ - भाषायाम्
 +
 +
2.                                          2.
 +
 +
3.                                          3.
 +
 +
4. अकिँ - लक्षणे अन् क् अंक् अङ्क् ।   4. भजिँ- भाषायाम् भन् ज् भंज् भञ्ज्।
 +
 +
 +
1. कुठिँ - प्रतिघाते                      1. चितिँ - स्मृत्याम्
 +
 +
2.                                          2.
 +
 +
3.                                          3.
 +
 +
4. कुठिँ - प्रतिघाते कुन् ठ् कुंठ् कुण्ठ् ।   4. चितिँ - स्मृत्याम् चि न् त् चिंत् चिन्त् ।
 +
 +
० जभिँ- नाशने जन् भ् जंभ् जम्भ् ।
 +
 +
=== अचो रहाभ्यां द्वे (८-४-४६) ===
 +
अचः रहाभ्यां द्वे
 +
 +
० अचः - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० रहाभ्यां - रह - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० द्वे - द्वि - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० वा - अव्ययम्
 +
 +
० अनुवृत्तिः ?
 +
 +
० यरः - यर् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
'''अच् र्/ ह् यर् = अच् र्/ ह् यर् यर्'''
 +
 +
==== Application of अचो रहाभ्यां द्वे ====
 +
० अर्क
 +
 +
० अ र् क् अ
 +
 +
० अ र् क् क् अ
 +
 +
० अर्क्क / अर्क
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. ब्रह्मा                          1. अपह्रुते
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. ब्रह्म्मा /ब्रह्मा                  4. अपह्न्नुते /अपह्रुते
 +
 +
 +
1. मर्कटः                       1. ह्लादः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मर्क्कटः / मर्कटः              4. ह्लादः
 +
 +
नह्य्यस्ति / नह्यस्ति ?
 +
 +
=== अनचि च (८-४-४७) ===
 +
० अनचि - अनच् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः ?
 +
 +
० अचः - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० यरः - यर् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० द्वे - द्वि - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० वा - अव्ययम्
 +
 +
'''अच् यर् अनच् => अच् यर् यर् अनच्'''
 +
 +
==== Application of अनचि च ====
 +
० दध्यत्र
 +
 +
० द ध् य् अत्र
 +
 +
० द ध् ध् य् अत्र
 +
 +
० द द् ध् य् अत्र
 +
 +
० दद्ध्यत्र / दध्यत्र
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. मध्वत्र                        1. सुध्युपास्यः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मद्धत्र / मध्वत्र               4. सुद्ध्युपास्यः / सुध्युपास्यः
 +
 +
 +
 +
1. स्मितम्                       1. ध्मातम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. स्मितम्                        4. ध्मातम्
 +
 +
=== लोपः शाकल्यस्य (८-३-१९) ===
 +
० लोप - लोप - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० शाकल्यस्य - शाकल्य-षष्ठी विभक्ति - आचार्यस्य मतेन
 +
 +
० अनुवृत्तिः ?
 +
 +
० अपूर्वस्य - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० व्योः - व्य- षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अशि - अश्- सप्तमी विभक्ति
 +
 +
'''अ य्/व् अश् => अ अश् / अ य्/व् अश्'''
 +
 +
==== Application of लोपः शाकल्यस्य ====
 +
० रामाय् आगच्छन्ति
 +
 +
० रामा य् आ गच्छन्ति
 +
 +
० रामा आ गच्छन्ति
 +
 +
० रामा आगच्छन्ति /रामाय् आगच्छन्ति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. के आसते                 1. अस्मै उद्धर
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. क आसते / कयासते        4. अस्मा उद्धर / अस्मायुद्धर
 +
 +
 +
1. द्वौ अत्र                     1. असौ इन्द्र
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. द्वा अत्र / द्वावत्र             4. असा इन्द्रः / असाविन्द्रः
 +
 +
=== झरो झरि सवर्णे (८-४-६५) ===
 +
'''झरो झरि सवर्णे (८-४-६५)'''
 +
 +
० झरः - झर् - षष्टी विभक्ति
 +
 +
० झरि - झर् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० सवर्णे - सवर्ण - सप्तमी विभक्ति (विशेषण for झरि)
 +
 +
० अनुवृत्तिः ?
 +
 +
० हलः - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० लोपः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अन्यतरस्यां - Optional
 +
 +
'''हल् झर् सवर्ण-झर् => हल् सवर्ण-झर् / हल् झर् सवर्ण-झर्'''
 +
 +
==== Application of झरो झरि सवर्णे ====
 +
० कृष्णर् द् धिः
 +
 +
० कृष्णर् धिः / कृष्णर् द् धिः
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. श्रीमान् च् छत्रुनिषूदनः                  1. लक्ष्मीवाञ् च छुभलक्षणः
 +
 +
2.                                              2.
 +
 +
3.                                              3.
 +
 +
4. श्रीमाञ्छत्रुनिषूदनः / श्रीमाञ्च्छत्रुनिषूदनः 4. लक्ष्मीवाञ्छुभलक्षणः / लक्ष्मीवाञ्च्छुभलक्षणः
 +
 +
 +
1.मरुत् त् तः                  1. प्रत् त् तम्
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मरुत्तः / मरुत्त्तः             4. प्रत्तम् / प्रत्त्तम्
 +
 +
== विसर्गसन्धिः ==
 +
 +
=== ससजुषो रूँः (८-२-६६) ===
 +
ससजुषः रुः
 +
 +
० स् + सजुषः - ससजुष् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० रूँः - रूँ - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः ?
 +
 +
० पदस्य - पद - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
पद-स् => रूँ
 +
 +
==== Application of ससजुषो रूँः ====
 +
० हरिभिस्
 +
 +
० हरिभि स्
 +
 +
० हरिभि र्
 +
 +
० हरिभिर्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. रमायास्        1. हनूमतस्
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. रमायार्            4. हनूमतर्
 +
 +
1. ससजुषस्      1. अग्निस्
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. ससजुषर्          4. अग्निर्
 +
 +
=== भोभगोऽघोऽपूर्वस्य योऽशि (८-३-१७) ===
 +
भोभगोऽघोऽपूर्वस्य यः अशि
 +
 +
० भोभगोऽघोऽपूर्वस्य - भोभगोऽघोऽपूर्व - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० यः - य्- प्रथमा-विभक्ति
 +
 +
० अशि - अश्- सप्तमी-विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्ति:?
 +
 +
० रोँ: - रूँ - षष्ठी-विभक्ति
 +
 +
भो/भगो/अघो/अ र् (रूँ)अश् => भो/भगो/अघो/अ य् अश्
 +
 +
==== Application of भोभगोऽघोऽपूर्वस्य योऽशि ====
 +
० रामास् अत्र
 +
 +
० रामा स् अ त्र
 +
 +
० रामा र् अ त्र
 +
 +
० रामा य् अत्र
 +
 +
० रामा अत्र (लोपः शाकल्यस्य)
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. मन्त्रस् इति    1. अर्जुनस् उवाच
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. मन्त्र इति          4. अर्जुन उवाच
 +
 +
 +
1. नरास ददति   1. अग्निस् इन्द्रः
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. नरा ददति         4. अग्निरिन्द्रः
 +
 +
=== अतो रोँरप्लुतादप्लुते (६-१-११३) ===
 +
अतः रोँ: अप्लुताद् अप्लुते
 +
 +
० अतः - अत् - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० रोँ: - रुँ - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -
 +
 +
० उत् - उत् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अति - अत् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
अत् रूँ अत् => अत् उ अत्
 +
 +
==== Application of अतो रोँरप्लुतादप्लुते ====
 +
० रामस् अत्र
 +
 +
० राम स् अ त्र
 +
 +
० राम र् अ त्र
 +
 +
० राम उ अ त्र
 +
 +
० रामो अत्र
 +
 +
० रामोऽत्र
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. मन्त्रस् अस्ति             1. कृष्णस् अनिरुद्धः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मन्त्रोऽस्ति                     4. कृष्णोऽनिरुद्धः
 +
 +
 +
1. शूरस् अयम्              1. अग्निस् अत्र
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. शूरोऽयम्                      4. अग्निरत्र
 +
 +
=== हशि च (६-१-११४) ===
 +
० हशि - हश्- सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -
 +
 +
० अतः - अत् - पञ्चमी विभक्ति
 +
 +
० रोँ: - रूँ - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० उत् - उत् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
अत् रुँ हश् => अत् उ हश्
 +
 +
==== Application of हशि च ====
 +
० पुरुषस् याति
 +
 +
० पुरुष स् य् आति
 +
 +
० पुरुष र् य् आति
 +
 +
० पुरुष उ य् आति
 +
 +
० पुरुषो याति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. रामस् हसति             1. सूर्यस् धारयति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. रामो हसति                   4. सूर्यो धारयति
 +
 +
 +
1. कृष्णस् ददाति            1. भीमस् गायति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. कृष्णो ददाति                 4. भीमो गायति
 +
 +
==== अभ्यास II ====
 +
1. हरिस् त्रायते              1. शिवस् वन्द्यः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. हरिर् त्रायते                   4. शिवो वन्द्यः
 +
 +
=== रो रि (८-३-१४) ===
 +
रः रि
 +
 +
० रः - र् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० रि - र् - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः –
 +
 +
० लोपः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
र् र् => र
 +
 +
==== Application of रो रि ====
 +
० निर् रक्तम्
 +
 +
० नि र् र् अक्तम्
 +
 +
० नि र् अक्तम्
 +
 +
० नि रक्तम्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. दुर् रक्तम्     1. अग्निस् रथः
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. दु रक्तम्           4. अग्नि रथः
 +
 +
 +
1. इन्दुस् रमते   1. प्रातर् राजकार्यः
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. इन्दु रमते         4. प्रात राजकार्यः
 +
 +
=== ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घो५णः (६-३-१११) ===
 +
ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घः अणः
 +
 +
० पूर्वस्य - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० ढ्रलोपे - ढ्रलोप - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० दीर्घः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अणः - अण् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
अण् <ढ्रलोप> => दीर्घः < ढ्रलोप>
 +
 +
==== Application of ढ्रलोपे पूर्वस्य दीर्घोऽणः ====
 +
० निर् रक्तम्
 +
 +
० नि र् र् अक्तम्
 +
 +
० नि र् अक्तम्
 +
 +
० नि <ढ्रलोप> रक्तम्
 +
 +
० न् इ <ढ्रलोप> रक्तम्
 +
 +
०  न ई रक्तम्
 +
 +
० नीरक्तम्
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. दुर् रक्तम्     1. अग्निस् रथः
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. दू रक्तम्           4. अग्नी रथः
 +
 +
 +
1. इन्दुस् रमते   1. रामस् राजमणिः
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. इन्दू रमते         4. रामो राजमणिः
 +
 +
० प्रातर् राजकार्यः ?
 +
 +
=== खरवसानयोर्विसर्जनीयः (८-३-१५) ===
 +
खरवसानयोः विसर्जनीयः
 +
 +
० खरवसानयोः - खर्+अवसान - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० विसर्जनीयः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः -
 +
 +
० रः - र् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
र् खर्/अवसान => : खर्/अवसान
 +
 +
==== Application of खरवसानयोर्विसर्जनीयः   ====
 +
० वृक्षस् तरति
 +
 +
० वृक्ष स् तरति
 +
 +
० वृक्ष र् तरति
 +
 +
० वृक्षः तरति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. वृक्षस्            1. रामस् त्रायते
 +
 +
2.                     2.
 +
 +
3.                     3.
 +
 +
4. वृक्षः               4. रामः त्रायते
 +
 +
 +
1. मनस् चञ्चलम्           1. प्रातर् तनोति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मनः चञ्चलम्                 4. प्रातः तनोति
 +
 +
० रामः छाया ?
 +
 +
=== विसर्जनीयस्य सः (८-३-३४) ===
 +
० विसर्जनीयस्य - विसर्जनीय - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
० सः - स् - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
 ० अनुवृत्तिः -
 +
 +
० खरि - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
<nowiki>:</nowiki> खर् => स् खर्
 +
 +
==== Application of विसर्जनीयस्य सः ====
 +
० वृक्षस् चरति
 +
 +
० वृक्ष स् चरति
 +
 +
० वृक्ष र् चरति
 +
 +
० वृक्षः चरति
 +
 +
० वृक्षस् चरति
 +
 +
० वृक्षश् चरति
 +
 +
० वृक्षश्चरति
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. वृक्षस्                        1. रामस् त्रायते
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. वृक्षः                           4. रामस्त्रायते
 +
 +
1. मनस् चञ्चलम्            1. प्रातर् तनोति
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. मनश्चञ्चलम्                   4. प्रातस्तनोति
 +
 +
० रामश्छाया
 +
 +
==== Assignment ====
 +
Look into the following sutras -
 +
 +
० नश्छव्यप्रशान् (८-३-७)
 +
 +
० शर्परे विरसर्जनीयः(८-३-३५)
 +
 +
० वा शरि (८-३-३६)
 +
 +
० कुप्वोः :कःपौ च (८-३-३७)
 +
 +
=== एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (६/१/१३२) ===
 +
एतत्तदोः सुलोपः हलि
 +
 +
० एतत्तदोः - एतत् +तत् - षष्ठी विभक्ति
 +
 +
 ० सुलोपः - प्रथमा विभक्ति
 +
 +
० हलि - सप्तमी विभक्ति
 +
 +
० अनुवृत्तिः - ?
 +
 +
एतत्/तत् सु हल् => एतत्/तत् हल्
 +
 +
==== Application of एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनसमासे हलि ====
 +
० सस् भुङ्कते
 +
 +
० स स् भुङ्कते
 +
 +
० स भुङ्कते
 +
 +
==== अभ्यास I ====
 +
1. एषस् ददाति             1. सस् शम्भुः
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. एष ददाति                    4. स शम्भुः
 +
 +
 +
1. एषस् विष्णुः              1. एषस् अत्र
 +
 +
2.                                 2.
 +
 +
3.                                 3.
 +
 +
4. एष विष्णुः                     4. एषोऽत्र
 +
[[Category:Vyakarana]]
Retrieved from ‘https://dharmawiki.org/index.php/Special:MobileDiff/134214...134331’

Navigation menu